Татар телен дәҮЛӘти дәРӘҖӘГӘ КҮТӘРҮ хакында фикерләрем бар

Вид материала

Кукмара төбәгенең диалектизмнары
Фонетик диалектизмнар
Морфологик диалектизмнар
Кура җиләгенә кортлок
Лексик үзенчәлекләр
Кешене тасвирлый торган сүзләр
Якташыбыз рафаил газизов иҗатының үзенчәлекләре
Актаныш төбәгенең талантлы шагыйрьләре ижатына кыскача күзәтү
Хуҗиәхмәт мәхмүтов – милләтем горурлыгы

Подобный материал:

1 ... 8 9 10 11 12 13 14 15 ... 26

КУКМАРА ТӨБӘГЕНЕҢ ДИАЛЕКТИЗМНАРЫ

Кәримова Л.Ф.

Кукмара 3нче номерлы

муниципаль гомумбелем бирү мәктәбенең

Фәнни җитәкче: Оразсахатова Г.Б.

Соңгы вакытларда без үзебезнең сөйләмебезнең әдәби сөйләмнән шактый ераклаша баруын тоябыз.Телләрне бутап сөйләү күренеше гадәткә кереп бара.Телләрнең югалу куркынычы арта. Күпләр моның сәбәбен эзли.Ә менә кайберәүләр сөйләмнең әдәби сөйләмнән ераклашуын җирле сөйләмнән күрә. Җирле сөйләмгә тискәре караш туа.

Диалектологиянең төп өйрәнү объектларыннан берсе — диалектизмнар, ягъни җирле сөйләшләрдә генә кулланыла, әдәби норма булып исәпләнми һәм әдәби нормага каршы куела ала торган күренешләр. Алар фонетик, морфологик, лексик диалектизмнарга бүлеп карала.

Кукмара төбәгендә еш очрый торган диалектизмнар:

Фонетик диалектизмнар: тее-теге, чыып-чыгып, җозорок-йодрык, изән-идән, казак-кадак, өтөрмән-төрмә, иңгелек- иң элек, җылак-елак, җук-юк, җавым-явым, җырак-ерак, инә — энә, ире — эре, тәкермәч — тәгәрмәч, сике — сәке, җийәү — жәйәү, чикчэги — чәкчәк, пирәмәч — пәрәмәч, бәк — бик, сың — соң, тыкмач — токмач, шылай — шулай, былган — булган, алабыга — алабуга, суң — әд. соң, суңгы — соңгы, үмә — әд. өмә, үнәр — һөнәр, бийау — буйау

Кукмара төбәге сөйләменә күрше районнарның да йогынтысы зур.

Кукмара районының Киров өлкәсе белән чиктәш авылларында (Чуллы, Туембаш ) иренләшмәгән а авазын куллану күзәтелә: әдәб. тел-а(о)лма(о) булса, бу авылларда рус сөйләменә якынайтып апа, алма дип сөйләшү бар.

Морфологик диалектизмнар:

Алмашлыклар әдәби телдәгечә. Тик нәрсә сорау алмашлыгы нәстә вариантында да кулланылуын күрсәтеп үтәргә кирәк: Тары бер гәрәбәм бар әле, ансысы (анысы) нәстәнекедер (нәрсәнекедер).

Фигыльләр. Ган/-гән кушымчалы нәтиҗәле үткән заман хикәя фигыльне зат кушымчалары урынына тартым кушымчалары ярдәмендә төрләндерү:

барганым, эшләгәнем (барганмын, эшләгәнмен), барганың, эшләгәнең

(баргансың, эшләгәнсең), барганыбыз, эшләгәнебез (барганбыз, эшләгәнбез), барганыгыз, эшләгәнегез (баргансыз, эшләгәнсез).

Бу күренеш Кукмара сөйләменең үзенчәлекле специфик билгеләреннән санала ала.

Хикәя фигыльләрнең 2 нче зат күплеген катлаулы кушымча ярдәмендә ясау: Кура җиләгенә кортлок (умарталык) йагына барасыгызмы (барасызмы)? Җырактан килгәнсегез (килгәнсез) икән.

Кукмара сөйләшенең характерлы үзенчәлекләреннән берсе-дагын/дәген, тагын/тәген теркәгечен яки кисәкчәсен куллану: Мин дәген(мин дә) күрмичә калдым аны.

Лексик үзенчәлекләр:

Кукмара сөйләшендә кайбер йолаларның атамаларында аерымлыклар күзәтелә: дәрә боткасы — сабан туе алдыннан төрле ашамлыклар (ярма, май һ, б.) җыеп алып чыгып, болында пешерелә торган ботка, кола к чөйөнчөсе — кыз килешкән чакта ризалык билгесе итеп кыз ягыннан бирелгән бүләк; чумәчлеки, чөмәлчеки — яңгыр йоласы; мәйдан —

сабан туе, чирмә — сабан туе алдыннан йорт саен кереп әйбер җыеп йөрү, орлык чытру — яз көне беренче көн чәчүгә чыкканда пешкән йомыркаларны яки түгәрәк икмәкне буразнага тәгәрәтеп җибәрү, нигез боткасы — өйнең нигезен коргач пешерелә торган ботка, мәҗлес.

Кешене тасвирлый торган сүзләр: иңке-тиңке — ава-түнә, титаклап- аксаклап, көйәләк— юкка-барга да бик тиз борчылучан, тәләкә-кечкенә буйлы һ.б.

Йорт-җир, хуҗалык эшләре һ. б.: кычыйак/кечейак — өйнең кухня өлеше, мич алды ягы, суцыр пич — мич астында ясалган аерым урын.

Бер яктан моны тискәре күренеш - әдәби сөйләмнән читләшү итеп карасак, икенче яктан бу күренешне талантлы язучыларыбыз шул төбәкнең колоритын бирүдә бик оста файдалана.

Һәр төбәк бер-берсеннән үзенең сөйләме,гореф-гадәтләре белән аерылып тора. Димәк бу халыкның үткәне, тарихы. Борынгы бабаларыбыз кулланган сүзләрне без белергә тиеш. Шул ук вакытта күрше төбәкләребездән килеп кергән алынма сүзләр- безнең аралашып, дус яшәвебезгә дәлил бит.

Сөйләмебезне әдәби сөйләмгә якынайту өстендә эшләргә;шул ук вакытта төбәгебезнең колоритын бирүче диалекталь сүзләрне аңларга,урынлы кулланырга өйрәнергә.

Кукмара төбәге сөйләме диалектизмнарга шактый бай төбәк. Бер яктан моны тискәре күренеш - әдәби сөйләмнән читләшү итеп карасак, икенче яктан бу күренешне талантлы язучыларыбыз шул төбәкнең колоритын бирүдә бик оста файдалана.

Һәр төбәк бер-берсеннән үзенең сөйләме,гореф-гадәтләре белән аерылып тора. Димәк бу халыкның үткәне, тарихы.Борынгы бабаларыбыз кулланган сүзләрне без белергә тиеш. Шул ук вакытта күрше төбәкләребездән килеп кергән алынма сүзләр безнең аралашып, дус яшәвебезгә дәлил бит.Кукмара төбәгенең географик урнашуы бик үзенчәлекле. Районыбызның төньягында Балтач, көнбатышында Саба, көньяк-көнбатышында Теләче,көньягында Мамадыш урнашса,көньяк-көнчыгышындаУдмурт, көнчыгышында Киров өлкәләре урнашкан. Аның бик күп районнар белән чиктәш булуы сөйләмгә бик нык йогынты ясаган.Һичшиксез, сөйләмебезне әдәби сөйләмгә якынайту өстендә без нык кына эшләргә тиешбез.

Әдәбият

Баязитова Ф. С. Кукмара районы керәшеннәренең сөйләш һәм йола үзенчәлекләре//Кукморский регион: проблемы истории культуры. Восток-Запад: Диалог культур Евразии.- Казань, 2005.- С.40-43.
Баязитова Ф. С., Рамазанова Д. Б., Хәйретдинова Т.Х., Садыйкова З.Р., Барсукова Р.С. Татар халык сөйләшләре.- Казан: Мәгариф, 2008.
Рамазанова Д. Б. Җирле сөйләшләребез // Татар календаре.-2002.
Рамазанова Д. Б. Сөйләшләрне өйрәнүнең әһәмияте //Татар календаре.-2004, 22 ноябрь.
Рамазанова Д. Б. Татарлар төрлечә сөйләшә //Татарстан.-1991.-№11.-43-47 б.
Рахманов Х. Татар теле диалектларын өйрәнү турында //Совет мәктәбе.-1939.-№7.-14-17 б.
Юсупов Ф.Ю.Татар теленең диалеклары.-Казан: Мәгариф, 2003.-351 б.

ЯКТАШЫБЫЗ РАФАИЛ ГАЗИЗОВ ИҖАТЫНЫҢ ҮЗЕНЧӘЛЕКЛӘРЕ

Кондратьева А.И.

Мамадыш шәһәре 4нче санлы

гомуми урта белем бирү мәктәбенең

Фәнни җитәкче: Шакирҗанова Д.Ф.

Бүгенге язылачак язмамда, районыбыз укучылары тарафыннан зур ихтирамга лаек булган, яраткан язучыбыз Рафаил Газизов иҗаты һәм аның иҗатын өйрәнү мәсьәләләре турында язарга телим.

Рафаил Шәкүр улы Газизов 1947 нче елда районыбызның Кече Кирмән авылында туа. Үзенең изге якын чишмәсе илһам биргәндер инде- ул шигырьләр яза башлый. Байтак еллардан бирле үзенең туган авылында укыта, мәктәп директоры вазифасын да башкара. Әдәби иҗат белән шөгыльләнергә дә вакыт таба.

Минемчә, шагыйрь һәм прозаик, күренекле язучыбыз райондашыбыз Рафаил Газизовны Татарстаныбызда белмәгән кеше юктыр. Әдәбиятка турыдан-туры җирдән, хезмәт һәм тормыштан килгән. Ул әдәбия-тыбызны үзенең бик күп якты әсәрләре белән баетты. Аның “Бөре керфекләре”, “Җиләкле алан”, “Чөгендер хикмәтләре”, “Түбән оч малай- лары”, “Хат”, “Кичер, кичерә алсаң”, “Ак болыт” китапларында иң яраткан хикәяләрем, шигырьләрем. Сыйныфташларым белән аның бу китапларын кат-кат укып чыктык. Күп кенә шигырьләрен яттан да беләбез. Рафаил абыйның шигырьләре, үзенең канатына утыртып, я мең елга артка алып ташлый, я булмаса, йөз елга алга алып китә, я яшел чирәмдә аунап йөргән бала чагыбызны хәтерләтә.

Рафаил абыйның шигырьләрен без дәресләрдә бик яратып укыйбыз, анализ ясыйбыз, алар безне серле дөньяга алып керә... Безгә белемле, әдәпле, акыллы, тапкыр булырга киңәш бирә. Хезмәт сөючән, күркәм кеше булып үсәргә ярдәм итә. Без, укучыларны, туган илне сөяргә, авыр вакытта югалып калмаска өйрәтә. Аның шигырьләрен укыган саен укыйсы килә, укыган саен үзеңчә ачыш ясыйсың, киңәш табасың, күбрәк беләсең, уйланасың.

Язучы үзебезнең Мамадыш төбәгеннән читтә яшәвен күз алдына да китерә алмый. Иҗатында туган илгә, туган җиргә мәхәббәт белән сугарылган, патриотик хисләргә бай булган шигырьләре шактый:

Туган җирнең һәрбер чишмәсендә

Чагыла минем сөю җилкәнем…

Һәр кешенең күңеленә уелып кергән бер нәрсә бар: ул - туган як. Кайда гына йөрсәң дә, ни генә кылсаң да, туган яктан искән җил дә күңелгә якын:

Челтериләр. Китап битләренә

Томырылып керә каеннар.

Авылыңа йөгереп кайт, диеп,

Күперләрен җәя җәйгорлар,

Бу күзләрем – ак каеннар моңы,

Сөйләшүем - чишмә сагышы

Мин – авылның иген басуыннан

Йолкып китерелгән арышы.

Шагыйрьгә үзебезнең туган җиребез бик якын: шигырьләрендә ул кырлардан үзенең сабый чагының эзләрен эзли. Авыл табигатендә аның хисләре ташый, сагышы җырга әйләнә. Туган якның алабута, әремнәре дә кадерле шагыйрьгә. Туган якның иркен кочагында гына язучы үз бәхетен таба. Рафаил абыйның Туган җире - Мамадыш районы Кече Кирмән авылы. Бу яшеллеккә күмелеп утырган авыл, гомумән, безнең Мамадыш якларының табигате искиткеч гүзәл бит! Мул сулы елгаларга, мәһабәт тауларга, Тукайның шүрәлеләре яшәрлек калын урманнарга бай як безнең ягыбыз:

Кирмән буйларының һәрбер киче

Чишмә чыңы белән үрелгән

Якты нурлар ага үзән тулып

Әллә айдан, әллә күңелдән.

Туган як турындагы шигырьләрен укыганда, мин үземнең туган авылымны күз алдына китерәм. Һәрберебезгә якын, һәрберебезгә үтеп керә торган бу шигырьләр безгә Туган ягыбыз турында сөйли.

Әйе, Рафаил Газизовның хикәяләре, шигырьләре искиткеч. Без алар белән җырлыйбыз да, көләбез дә, елыйбыз да, моңланабыз да. Шигырь-ләре бездә җылы хисләр уята, йөрәкләргә ялкын өсти, күңелләргә үтеп керә. Р.Газизов –чын шигърият кешесе. Бу аның һәрбер шигырендә, һәрбер юлында, һәрбер сүзендә беленеп тора. Адәм җаны шигырьсез яши алмый. Шигъриятсез дөнья –яшьме, картмы күңеле кузгалган мизгелләрдә шигырьгә килеп егылалар. Шигырь шатлыкны да, кайгыны да уртаклаша белә. Шигырь күрке –тел, хис, уйлану, кичереш. Шигырьдә кешенең сере ачыла. Шигырь ярдәмендә кеше уйлана, кичерә, шатлана. Шуңа күрә шигырьдә кешенең иң саф хисләре, күңелнең иң кечкенә кыллары тибрәлә. Ә Рафаил абый безне хикәяләрендә үзенең саф әдәби теле, күңел дөньясының сафлыгы, тирәнлеге белән шаккатыра. Аерым җөмләләренә генә игътибар итеп карыйк.

Аның тавышыннан безнең урамдагы барча морҗалардагы корым коелып бетте”.

“Күрше... колхозының юртагы беренче килгәч, персидәтелләре Хәтмулланың кәрлә буе ярты метрга озынайды”.

“Энем шопырдатып сөт чөмерә, ике аягын да болгап шайтан чакырып утыра иде, терсәк белән төрттем”.

Ә ул геройларының кушаматлары!

Мүки Хөсәене, Куян Сәхие, Пацан Вәккәс, Мәтә Закиры, Бүдәнә Салих, Аю Гаяны, Токмач Гаязы, Чегән Хәмис, Түтүт Гарифы, Үчтеки Миңнехан.

Аның геройлары һичбер бизәүсез – иннексез көенчә авыл кешеләре. Алар безнең һәммәбезгә дә таныш. Кайсылары - безнең дә элеккеге күршеләр, йә ян урамдагылар. Шуңа күрә Рафаил Газизовның хикәяләрен уку рәхәт. Нәкъүзебезчә – авыз тутырып авылча сөйләшкән геройларын тыңлап тору, күз алдына китерү рәхәт.

Мең еллык традициясеннән аерылмаган җирнең үз иҗатчысы ул – Рафаил Газизов. Без моның шулай икәнлегенә Рафаил Газизов белән мәктәбебездә уздырылган очрашу кичәсендә тагын бер кат инандык. Безгә бу кичәдә иң беренче чиратта Рафаил абыйның гадилеге, артык сүз сөйләмәве, безгә үз-үзен түгел, ә моң байлыгын, моң тирәнлеген, моң биеклеген күрсәтүе һәм кычкырмыйча, әкрен, моңлы тавыш белән шигырьләрен сөйләве ошады.Бу кичәне мәктәбебез укытучылары һәм укучылары да бик нык әзерлеклелек белән көттеләр. Кичәдә укытучылар һәм укучылар тарафыннан Рафаил Газизовның шигырьләре, җырлары, хикәяләреннән өзекләр яңгырады. Авторның китаплары белән укучыла -рыбыз якыннан таныштылар.

Аның китаплары... Алар авторның дөньяга карашын, тормышка мөнәсәбәтен, лирик психологик кичерешләрен чагылдыручы бер көзге сыман. Анда шагыйрьнең гомер һәм иҗат юлы. Алар-авторның озак еллар дәвам иткән иҗаты дәверендә үз йөрәгеннән, үз тәҗрибәсеннән сөзелеп чыккан уй-фикерләре. Алар - авторның үз сораулары, үз җавап- лары, үз эзләнүләре, үз табышлары. Шуның белән алар безгә дә, авторга да бик кадерле.

Поэзия күгендә һәр чорның үз йолдызлары кабынып тора. Аларның кайберләре, халык күңелен биләп, мәңге сүнми торган нурлы йолдызга әвереләләр. Әнә шундый сүнми торган йолдызларның берсе булып Рафаил Газизовта татар әдәбияты күгендә үзенә урын алды.

Йомгак ясап әйткәндә, Рафаил Газизовның әсәрләре – заман әсәрләре, бүгенге көннең мөһим мәсьәләләрен күтәргән гыйбрәтле әсәрләр. Алар илебез тарихының бер этабын сурәтли. Шуннан чыгып, без яраткан язучыбызның үз замандашларын чагылдыру остасы икәненә тагын бер кат инанабыз. Безгә тагын шунысы ачык: ул һәрвакыт бөтен җаны – тәне белән үзенең укучылары язмышы өчен янып яши, аның тормыш – көнкүрешен яхшырту турында кайгырта, телебез, гореф – гадәтләребезне саклау һәм үстерү өчен тырыша.

Шушындый зур талантка ия булган язучыбыздан мин, чордашларыбызның матурлыгын һәм батырлыгын гәүдәләндергән тагын да күбрәк образ тудыруын, актив иҗат итүен, иҗатының шулай һаман яшәрә баруын теләп калам.

Әдәбият.

Р. Газизов “Ак болыт”. Чаллы, ҖЧҖ “Газета – китап” нәшрияты. 2003 ел.

Р.Газизов “Бөре керфекләре”. Казан, “Татар китабы” нәшрияты. 1985ел.

Р. Газизов “Кичер, кичерә алсаң”, Казан, “Татар китабы” нәшрияты1998ел.

Р. Газизов“Түбән оч малайлары” . Казан, “Татарстан китап” нәшрияты 1994ел.

Р. Газизов “Хат”. Казан, “Татарстан китап” нәшрияты. 1994ел.

АКТАНЫШ ТӨБӘГЕНЕҢ ТАЛАНТЛЫ ШАГЫЙРЬЛӘРЕ ИЖАТЫНА КЫСКАЧА КҮЗӘТҮ

Минигалиева А.,

Актаныш районы Иске Кормаш урта мәктәбе,

Фәнни җитәкче: Латыйпова Г.Т.

Бу дөньяда бик күп илләр, шәһәрләр, авыллар бар. Дөньядагы һәрбер кешеүз туган илләрен, җирләрен кадерлиләр, яраталар, хөрмәт итәләр.

Минем туып ускән җирем - Актаныш районы. Аның килеп чыгышытурында сезгә язып китәсем килә.

Башкортстан чигендә Татарстанның көнчыгышында Казаннан 381 чакрым ераклыкта Камбарка тимер юл станциясеннән 66 чакрым көньяктарак урнашкан.Авылның көньягында безнең эрага кадәр III йөздә, безнең эраның V йөзлегенә кадәр авыллык, көнчыгышта безнең эрага кадәр I, II меңеллыкта торулыкбулган.

Борынгыдан килгән урман, дала,

Агыйделе, Чулман, Иделе.

Сәфәренә чыккан ерак Бабам

Матурлыгын куреп хәйран кала

Ак чәчәкле ул таң иленең

Мөхәммәт Мирза.

Актаныш төбәге тарихи яктан бик кызклы географик урында урнашкан. Актаныш төбәге һәряктан елгалар, сазлыклар, күлләр белән капланган. Бу районның ярларын берсеннән берсе гүзәл, күрсәң сокланып туймаслык, җырларда җырланган Ык, Сөн, Агыйдел елгалары юа,ә төньякта мәгърур Чулманның дулкыннары уйный.

Мин менә шундый гүзәл табигатьле җирлектә туганмын. Туган җир газиз, кадерле ул. Шуңа әдам баласының кендек каны тама, ул җиһанга тәүге аваз сала, шуннан зур тормыш дәрьясына юл яра. Еллар узган саен туган якка карата олы иң самими хисләр көчәя генә бара,

Актанышның шифалы суын эчеп, хуш исле икмәген ашап, аның борныгы әмма мәнге яшь туфрагында аунап үскән, җиргә баскан саен туган җир җылысын йөрәкләре аша уздырган ул егет – кызлар турында махсус китаплар, монографияләр иҗат итәргә мөмкин. Мин җирле төбәк әдипләре иҗатын өйрәнү мәсәләсе турында доклад язарга уйладым. Актанышның ургылып аккан чишмәсе һич тә саегырлык түгел, бөтен илгә, дөньяга танылган шәхесләрне тәрбияләп үстерде. Мин үзем яратып укыган шигырьләр, әсәрләрнең авторлары, аларның яшәешләре турында да язып үтәсем килә. Фидаил Мәҗитов (Фидаил Васил улы Мәҗитов) 1984 елда Татарстанның Актаныш районы Кыркаентүбә авылында туа. Туган авылында башлангыч,Иске Кормаш авылында урта мәктәпне тәмамлый. 2001 елда Яр Чаллы педагогия институтының фиология факулҗтетына укырга керә. Хәзер Яр Чаллы шәһәрендә чыга торган “Мәйдан” журналында эшли. Аның әсәрләре белән танышып чыккач шундый фикергә киләсең: ул туган иле, туган җиргә, үз авылына багышланган шигырьләр яза. Алар: “Ак каеннар иле”, “Эх сез таллар”, “Кыркаентүбә”. “Ак каеннар иле” шигырендә ул болай яза:

Ак каеннар иле –

Минем туган җирем,

Тургай җыры бизи күкләрне.

Таңнары да монда

Алсурак ата,

Сокландырып узенә күкләрне.

Туган җиргә, туган авылга мәхәббәт яшь шагыйрьнең бөтен рухи дөньясын яктыртып тора. Фидаил Мәҗитов барыннан да элек – лирик шагыйрь, мәхәббәт

турында күп яза. Аның шигырьләрендә сагыш та, моң да, тулып ташып тора. Сәнгатьлеклек Ф.Мәҗитов шигырьләре камил эшләнгән. Араларында “Җырлап торганнары”, ягъни үзләренә көй сорап торганнары да бар.

Әнә шулай илһамланып, халкыбыз язмышы өчен ңан атып, тормышның һәр мизгелен үзенең йөрәге аша үткәреп, борчылып – сызланып иҗат итә безнең яшь шагыйребез Фидаил Мәҗитов. Мин бу әсәрләрне һич шикләнмичә, поэзиябезнең җәүһәрләре дип атар идем.

Шагыйрә Фәйрүзәс Мөслимова Әсгать кызы Актаныш районы Ике Балтач авылында туып үскән.Күршедәге Иске Кормаш сигезьеллык , Актаныш урта мәктәбендә белем алган.Ә инде төбәгебезнең җырга-моңга бай булуын,күп кенә шагыйрәләргә,сәнгать әһелләренә илһам канат бирелгәнен беләбез.

1977 елда Казан дәүләт университетының журналистика бүлеген тәмамлый.”Яшь Ленинчы” газетасында(1976-1979),авция җитештерү берләшмәсенең”Алга” газетасында(1979-1981) хәбәрче булып эшли.1981 елдан “Ялкын” журналы редакциясендә.Бугенге көндә шул журналнын әдәбият-сәнгать бүлеге мөхәррире.1993 елда куп кенэ шигырьләре вакытлы матбугат битләрендә даимим басыла.

Фәйрүзәнең әйтер сүзе еш кына шигырь кысаларына сыймый,прозага-хикәяләргә күчә һәм бу жанрда да автор җаннарга керү алымнарын таба.Аның ”Перә”, “Гөлбүләк”, “Башка кеше” исемле хикәяләре вакытлы матбугатта Агыйдел ярларына сыешмый болынга түгелгән күлләвекләрдәй генә күренеп калдылар.Хикәяләрендәге геройларның үзенчәлекләре шунда-алар шигъри җанлы,канатлы затлар.Тик очкан чакта канатлары киселеп,җиргә, аның да рухи тәмугына төшкәннәре һәм...анда да гөлләр үстерергә теләгәннәре.Шагыйрә, шул рәвешчә,җаннырны күкләргә күтәрә дә тагын җырга күчә.Аның шигырльәре теленең гадилеге,халык телендә гомер-гомергә яшәп килгән гыйбарәләрнең,борылмаларның табигый кереп урнашуы белән һаман көй сорап торалар сыман.”Юаныч”,”Юкәле күл”,”Җәге төн”,”Кычыткан аралары”,”Җәй кояшы”,”Йомгак”,”Күбәләк”-тагы шундый дистәләгән шигырьләре җырга әверелер,үз көйләрен табар кебек.

Фәйрүзә Мөслимованың һәр шигыре талпыну,чарасызлыктан,гаҗизлектән,сагыш-моңнан талпыну һәм шул талпынудан туган агымга әверелгән.Әллә бу милләтебезнең дә халәте түгелме?Без һәммәбез җыр эзлибез,канатларыбызны чишәрлек Җыр!

Мөхәмәтдинова Тәгъзимә Мөхәмметдин кызы(26.02.1924).7 нче чыйныфны тәмамлагач ,башланган сугыш барлык өмет-хыялларны челпәрәмә китерсә дә,тормышы ачы мизгелләргә бай булса да,ул шул хәлләрдә дә сыгылып җөшми,сынмый,узе булып кала,чыгу юлын таба белә,һәчак кешеләргә игелекле,ярдәмчел була.7 айлык улын алып,Актаныш урта мәктәбенә укырга керүе дэ батырлыгын,белемгә омтылышын раслый.1951 елда кулына өлгергәнлек атестаты алгач,Теләкәй урта мәктәбенә мөдир дип билгеләнә.Алабуга укытучылар институтында укый,читтән торып шушы шәһәрдәге пединститутны тәмамлый.Иске Кормашта балаларга белем һәм тәрбия биреп,җәмәгать эшләрендә кайнашып,үзе дэ иҗат итеп укучыларын да шуңа тартып гомер үткәрә.Күп сәләтле шәкертләр тәрбияли.

Күп мактау кәгазьләре,медальләре иясе.Исеме В.М.Лениннның 100 еллык юбилеена багышланган республика хезмәт даны китабына кертелде.

Тәгъзимә Мөхәметдинова иҗатын туган якның хезмәте ихлас сөючән,гаҗәеп батыр,сәер язмышлы кешеләр тормышын яктыртуга багышлый,повестьләр яза.Газета укучылар аның язмаларын бик җылы кабул итәләр.Туган як табигатенә ,саф күңелле якташларына мәдхия җырлый.Аның шигырьләре хискә,сурәтләүләргә бай,укыган саен укыйсы килеп,күңелне кытыклап,кинәндереп тора!

Аның иҗатында күпчелек язмалары үзләренең гүзәл, нәфис, тугры һәм саф сөюләре белән үлемне дә җиңә ала торган мәхәббәт барлыгына кабат-кабат ышындыра алучы г адел толлар турында булды.Ул язмалар күп еллардан бирле төрле жанрларда туа торды һәм газета битләрендә урын ала килде.

Тәгъзимә апа гомере буе кешеләр арасында,аларның хәсрәтен дә,куанычларын да үз йөрәге аша үткәреп гомер кичергән олы җанлы Ана.Ул җиһанга ,җир-суга,табигатькә Ана буларак мөрәҗәгать ттә.Кешеләргә булган мөнәсәбәте дә Аналарга хас- җылы,ягымлы,миһербанлы.Тәгъзимә апа –Ана гына түгел,Ак Әби дә.Әйтеп бетергесез олы тормыш тәҗрибәсе ,сабырлык,мөлаемлык бар Ак Әбидә..

Әдәбият

1. Мәҗитов Ф.Сагышлар да алтын була икән.-Яр Чаллы,2006.-11-13 б;

2.Мөслимова Ф.Апрель кары.-Казан:Татарстан китап нәшрияты,2004-9-10 б;

3.Муратов Ф,Хуҗин И.Актаныш-туган җирем.-Казан.-,2010-29 б;

4.Мөхәммәтдинова Т.Кормаш җырлары.-Яр Чаллы:КаМаз нәшрияты,1999,-4 б;

5.Мөхәммәтдинова Т.Янып яшик.-Актаныш,1991.-2 б;

6.Халиуллин И.Актанышым ак илем.-Казан:Идел Пресс,2010.-8-9 б;

7.Халиуллин И.Актанышым ак илем.-Казан:Идел Пресс,2010.-10-

ХУҖИӘХМӘТ МӘХМҮТОВ – МИЛЛӘТЕМ ГОРУРЛЫГЫ

Миннегалиев Р.Ф.

Мамадыш шәһәре беренче номерлы

гомуми урта белем бирү мәктәбенең

Фәнни җитәкче: Миннегалиева Г.С.

Татар милләте-тарихта тирән эз калдырган халык. Иң зур байлыгы-бөек шәхесләре. Якташ шагыйрьләребезне һәм галимнәребезне барлау үзе бер горурлык. Теманы сайлавым бик урынлы: беренчедән Мамадыш төбәгеннән булган фольклорчы-галим Хуҗиәхмәт Мәхмүтовның тормыш юлына күзәтү ясаганда, туган ягым өчен горурлану хисләре кичердем; икенчедән туган җиремә мөнәсәбәттә минем дә нинди шәхес булуым күренәчәк бит.

Максатым-тел,әдәбият язмышы белән кызыксынучыларны күренекле якташымның иҗаты, хезмәтләре белән таныштыру; галимнең иҗатына зур кызыксыну уяту.

Сезне мәдәният һәм сәнгать өлкәсендәге нәтиҗәле фәнни эшчәнлеге турында, якташ галим Хуҗиәхмәт ага Мәхмүтовның тормышы һәм иҗаты белән кыскача таныштырып үтәм.

Минем бурыч- районыбыз җирлегеннән чыккан тел галимнәрен барлау, аларның фәнни хезмәтләрен өйрәнү һәм яшьтәшләремә җиткерү.

Хуҗиәхмәт Мәхмүтов 1933 елның 15 февралендә Мамадыш районы Түбән Ушмы авылында дөньяга килгән. Шунда ук җидееллык мәктәпкә укырга керә. Балачагы авыр сугыш елларына туры килә. 1944 елда гайләләре белән Мамадыш шәһәренә күченәләр. Урта мәктәпне тәмамлагач, Хуҗиәхмәт ага Көек-Ерыкса җидееллык мәктәбендә физика-математика укыта. 53-58 елларда Казан дәүләт университетының тарих-филология факультетында укый, аны кызыл диплом белән тәмамлый.

Фәннәр Академиясенең Тел,әдәбият һәм тарих институтындагы эшчәнлеген 1966 елда “фольклористика” белгечлеге буенча аспирант буларак башлап җибәрә, һәм бүгенгәчә шушы институтта баш гыйльми хезмәткәр җиң сызганып хезмәт куя.

Хәзер бу гыйлем йорты Татарстан фәннәр академиясенең Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты дип йөртелә, анда Хуҗи ага Мәхмүтов баш фәнни хезмәткәр булып эшли. Хуҗи Мәхмүтов исеме безгә балачактан ук таныш. Чөнки 12 томлык “Татар халык иҗаты” җыелмасын кулына алмаган кеше сирәктер. Анда Хуҗи ага туплаган йөзләрчә әсәр- мәкаль, табышмак, мәзәк, сынамыш һ.б. урын алган. Мондый күпьеллык олы хезмәте өчен галим Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе белән бүләкләнә. Татарстанда гына түгел, читтә яшәүче татарларның да фольклорын туплый, өйрәнә. Хуҗиәхмәт ага баш-аягы белән фән дөньясына чумган. Ул салмак кына, тыйнак кына, яңа үрләр яулап, үзе сызган юлдан мәгърур атлый. Күп кенә шәһәрләрдә узган конференцияләрдә чыгыш ясый, яшь галимнәр белән җитәкчелек итә.

Соңгы 5-6 ел дәвамында ул Казан дәүләт педагогия университеты кебек югары уку йортларында Дәүләт аттестация комиссиясе рәисе булып эшли. Тирән белемле, олы җанлы, ярдәмчел, кешелекле кеше дип яратып сөйлиләр аның турында. Соңгы вакытта Хуҗи ага Мәхмүтов мирасыбызның бик борынгы чыганакларын өйрәнү белән мәшгуль. Урта гасыр шагыйрьләрнең әсәрләрен өйрәнеп “ Коръәннән алынган тәгъбирләр” дигән китап чыгарырга ниятли.

Ул беренче булып халык афоризмнарын 14 мөстәкыйль төргә аерды ( мәкаль, әйтемнәр, канатлы сүзләр, ышану, юраулар, сынамышлар, тизәйткечләр, табышмаклар, алкышлар, каргышлар, антлар, үртәвечләр, җор сүзләр, ырымнар). Ул “Җомак әйтәм”, “Кечкенә дә, төш кенә”, “Ел тәүлеге-12 ай”, “Язылмаган кануннар”, “Афористические жанры татарского фольклора”, “Канатлы” сүз-хикмәтле сүз”, “Мәңгелек ядкарь”, “Ай колакланса, ни була?”, “Әйтем-чәчәк, мәкаль- җиләк” кебек китаплар язып бастырды.

Ул – Г.Тукай исемендәге дәүләт бүләге лауреаты, академик, Татарстанның һәм Россия Федерациясенең атказанган мәдәният хезмәткәре. Президентыбыз М.Ш.Шәймиев Указы нигезендә галим Татарстан Республикасының Мактау грамотасы белән бүләкләнде.

Бу кечкенә генә фәнни эшемдә Мамадышымның горурлыгы Хуҗиәхмәт ага Мәхмүтовның хезмәтен тулысынча бәяләү мөмкин түгел. Аның тормыш юлы, милләтебезгә кылган изге гамәлләре миндә зур соклану һәм горурлык хисләре уята. Бу асыл галимебез турында һәркем белергә тиеш. Минемчә, Хуҗиәхмәт ага өчен фольклорны өйрәнү- гади шөгыль генә түгел, ә яшәешенең төп мәгънәсе. Бөек мәгърифәтчебез Ризаэтдин Фәхретдиннең бик тә кыйммәтле һәм акыллы сүзләре бар: “Әдип һәм галимнәре булмаган халык бәхетсез, мәшһүр кешеләрен оныткан халык көчсез.....”.

Без бик тә бәхетле, чөнки әдипләребез, галимнәребез чиксез күп безнең.

Олуг затларыбызны онытырга, көчсез халык булырга хакыбыз юк!

Әдәбият

1.Бәширов Г. Көлкенең хикмәте бардыр. Казан утлары,1980.-№ 2.

2.Даутов Р, Гамбаров Н. Балачак әдипләре .Казан : Мәгариф нәшр., 2005 нче ел.

3.Надиров И. Хуҗи сүзләрендә хикмәт бар. Мәдәни җомга ,2003 нче ел.

4.Мәхмүтов Х. Канатлы сүз-хикмәтле сүз.Казан : Мәгариф нәшр., 1999 нчы ел.

5 .Мәхмүтов Х. Мәңгелек ядкяр.-Казан: Татар. кит.нәшр., 2002 нче ел.

6. Миңнегулов Х. Игелек иясе. Казан: Мәгариф нәшр., 2004нче ел.

7. Хисамов Н. , Урманче Ф.Халык иҗаты серләрен ачучы . Нократ газетасы, 14 нче февраль 2003 нче ел .

Blog

Татар телен дәҮЛӘти дәРӘҖӘГӘ КҮТӘРҮ хакында фикерләрем бар