Татар телен дәҮЛӘти дәРӘҖӘГӘ КҮТӘРҮ хакында фикерләрем бар

Вид материала

Документы

Содержание Бар халыкны туган теленә булган мәхәббәт берләштерә Бишектә чакта ачылган татар телем Төбәк фольклоры слайдларда Әдәбият дәресләрендә якташыбыз – рафаил шәкүр улы газизов

Подобный материал:

• Дәрестә һәм дәрестән тыш чараларда укучыларның сөйләм телен үстерү, 1086.04kb.
• Эш программасы түбәндәге документларны исәпкә алып төзелә, 3531.71kb.
• Арча җиденче номерлы урта мәктәбенең югары категорияле татар теле һәм әдәбият укытучысы, 792.47kb.
• Дәрес темасы: Татар милли әдәби теленең формалашуы Дәреснең м аксатлары, 133.41kb.
• Әтнә татар әдәбиятына, мәдәниятына, фәненә, мәгърифәтенә бик күп мәшһүр шәхесләрне, 26.17kb.
• СПб, Банковский пер д. 3, оф. №2 тел. 777 06 50; факс 570, 62.99kb.
• Программа тура: Воловец- пилипец- синевир- долина -мисливка Стрий 1 день, 35.01kb.
• БАҒзыдан жеткен баба жыр, 245.58kb.
• Бар\бат мицва, 77.77kb.
• Җәлилова Гөлназ Илсур кызы, Iкатегорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы, 368.45kb.

БАР ХАЛЫКНЫ ТУГАН ТЕЛЕНӘ БУЛГАН МӘХӘББӘТ БЕРЛӘШТЕРӘ

Миннеханова Р.Г.

Зур Мәшләк урта гомуми белем бирү мәктәбе

Фәнни җитәкче: Сәхәбетдинова Ч.Ф.

Нәрсә соң ул туган тел? Аның эчендә нинди мәгънә, нинди рухи сафлык ята? Бу сорауга һәр кешенең жавабы, фикере төрле. Ләкин шулай да бар кешене берләштерүче бер нәрсә бар: ул да булса ана теле! Туганнан алып сабый бала теле нинди телдә ачылса,шуны тоеп, анын киләчәген кайгыртып яши. Мин-татар баласы. Татар телендә телем ачылды, милләтемне, динемне , әби-бабаларымның үткәнен белеп, аңлап үсмер яшемә җиттем. Билгеле ки, татарча сөйләшү проблемасы миндә тумады, чөнки кечкенәдән шул телдә иркен аралашам, шул мохиттә яшим , аны үз итәм. Ләкин бер нәрсә бар, ни өчен татар теле хәзер югалып бара соң? Һәм шул фикерне чынга ашырырга хыялланып йөрүчеләр дә күбәеп китте? Хәзерге вакытта рус телен дә, татар телен дә -икесен дә дәүләт телләре итеп кабул иттеләр. Ни өчен телне шулай тормыш-көнкүрештән алып атып, мыскыллау дәрәҗәсенә төшерергә? Шундый хәлдә телне саклап калып буламы? Аны өйрәнү,тирәнтен белү урынына киресен эшлибез түгелме соң? Үз кулларыбыз белән барын да җимереп атып юкка чыгару куркынычы туа. Ике телне тигез күреп, тигез эш алып барып яшәргә дә була бит ?! Шул сүзләрне чынга ашыру идеялары яшәп килсәләр дә, кызганычка каршы бүгенге көнгәчә ул һаман хыялда гына кала,уз урынын шунда гына таба.Тик ни өчен шулай? Тагын сорау артыннан иксез-чиксез сорау ява...

Һәр кешегә газиз ана, үз төбәге,туып-уйнап үскән киң дала-кырлары якын булган кебек,туган теле дә якын, кадерле булырга тиеш.Аны саклап, тирәнтен өйрәнеп яшәргә кирәк. Һаман да шул тигезсезлек хөкем сөрә. Моңа минем үз карашым. Бәлки минем белән килешмәүчеләр, кире кагучылар, сүзләремне читкә этәрүчеләр табылыр?! Тик шулай да үз фикеремне әйтәм. Бу дөньяда хәзерге вакытта кешенең ышанычы бары тик үзендә генә.

Икетеллелек бик борынгы чорларда ук барлыкка килгән. Аны төрле кабилә һәм халыкларның үзара бәйләнешкә керүләре тудырган. Икетеллелек шартларында туган телне өйрәнү буенча теләгән кеше барында эшли ала. Нәрсә дә булса эшләр өчен бары саулык һәм теләк кенә кирәк. Әйткәнемчә, рус теле татар теленнән өстен бара. Барча халык, хәтта татары да рус телен үз итте. Хәзер бар нәрсә рус телендә.Укуы да, язуы да, инде менә ничәмә-ничә еллар буе татар телендә бирелеп килгән имтиханнар да рус телендә бирелә башлады . Бер яктан караганда бу яхшы, ә икенчедән, шул татар телен кимсетү кебегрәк кала. Ике телне дә тигезләштерү кулдан килмәслек эш түгел бит?!

Туган телне саклап калу ,аны өйрәнү,тирәнтен үзләштерү өчен иң беренче чиратта, әйтелгәнчә, ике телне дә тиешенчә хөрмәт итәргә кирәк.Берсен алга, икенчесен артка куеп карау дигән нәрсә турында сүз дә булырга тиеш түгел.Ә күп очракта шундый тигезлек хөкем сөрә. Кайчанда булса (Мин моңа ышанып әйтәм!)мондый хаксызлык бетәр дип уйлыйм.

Ярар, ике телне дә беләбез ди,тагын ни кирәк соң диючеләр бардыр? Өйрәнү өчен сөйләм генә җитеп бетми икән шул. Шул өлкәдә бер-бер артлы үз эшчәнлегеңне дәвам итмәсәң,синең өчен кем килеп эшләр ? Әгәр аңа алынгансың икән инде, азагынача эшләп, нәтиҗә яса.

Телне белдек, ә нәрсә эшләргә? Нинди ысуллар белән өйрәнүне,эзләнүне башкарырга? Күп кенә галимнәр үз буынынын шәҗәрәләрен төзиләр.Кирәгенчә тырышалар, архивлар дисеңме,туган як музейлармы,чит төбәкләргә кадәр белешмә эзләп чыгып китүчеләр бар.

Тагын шунысын әйтәсем килә: үз ана телебездә китаплар чыгару мәсьәләсе.Хәзер китап киштәләрендә бик сирәк кенә татар телендә үзенә кирәкле китапларны табып була.Әле аның өчен дә берничә җиргә керергә, эзләнергә кирәк. Ә дәреслек диюгә тәннәр калтырый башлый .Татар мәктәпләре рус телендә басылган китаплар белән укый бит! Менә шуннан башлана инде ул туган тел дигәннәре.Татар баласы татар мәктәбендә урыс телендә укыгач, нәрсә була соң ул?!Иң беренче чиратта бала, татар баласы, үз ана телен хөрмәт итәргә тиеш. Кимсенү дигән нәрсә булырга тиеш түгел.Әгәр ирекле сөйләшсә, оялмаса, (ә бу беренче урында тора) теләге һичшиксез чынга ашачак. Мин үз телемне хөрмәт итәм, аның белән горурланам.Мин әби-бабаларыма вакытында татар телен, динне саклап калганнары өчен рәхмәтле. Шул теләккә ирешү өчен ни генә күрмәгәннәр дә, ни генә кичермәгән бит алар? Татар телендә иркен аралашуым белән горурланам. Чит төбәкләрдә яшәп тә, үз телләрен саклап калучылар бихисап бит! Моңлы татар җырларын башкарып, төрле юнәлештә иҗат итеп яшәүче ватандашларыбызга сокланасы гына кала.Ә безгә нәрсә комачаулый? Бары теләк юк, шул гына. Үз туган телеңне өйрәнү бер, ә ике телне бергә өйрәнү инде монысы башка мәсьәлә. Ләкин аерма милләттә һәм үткән буында гына түгел, шәхсән мин шулай уйлыйм. Чөнки һәр милләт башкалардан чыгып, үзенә хас булган гореф-гадәтләре, бәйрәмнәре белән бик нык аерылалар. Киләчәктә дә шулай булачак. Ләкин бар халыкны туган теленә булган мәхәббәт беләштерә. Алар киләчәк өчен ни дә булса эшләп калырга, борынгыдан сакланып килгән изге йолаларны югалтмаска, ата-бабаларның һәм бүгенге көнгә кадәр яшәп килгән авылны -туган йорт нигезен саклап калу һәм иң мөһиме телне югалтмас өчен үз өлешләрен кертергә тырышалар. Көнен-төнен, иртәләрен-кичләрен йокламыйча, кайдадыр нидер эзләнеп, нәрсәне дә булса раслау ягында тора безнең халык. Шул исәптән без мәктәп укучылары да бу өлкәгә үзебезнең өлешебезне кертәбез. Мәктәбебездә төрле милләт балалары укый. Бер -береңә хөрмәт, ихтирам хисе яшьтән үк тәрбияләнә. Мин укыган Зур Мәшләк урта мәктәбендә төрле түгәрәкләр шул юнәлештә эшләп килә. “Алтын каләм”, “Җидегән йолдыз”, “Яшь эколог”, “Әхлак тәрбиясе” шуларга мисал. Ә гореф –гадәтләргә килгәндә “Нәүрүз”, Сөмбелә”, “Карга боткасы”, “Аулак өй”, “Су буенда кичке уен”, “Каз өмәсе”, “У нас в гостях”, “ Масленица» һ.б бик күңелле рухта үткәрелә. Апрель аенда ел саен Габдулла Тукай туган көне билгеләп үтелә һәм анда “Алтын каләм” түгәрәге үз эшенә нәтиҗә ясый. Мондый эшләр алып барылганда телебез югалмаячак, яшәячәк. Татар теле-ана теле яшәвен дәвам итсен өчен, барына да әзер булган татар халкы бернидән дә шикләнмичә алга атларга тиеш!! Чыгышымны иҗат җимешем белән тәмамлыйсым килә:

Балачактан күңел сеңдереп калган,
Әбиемнең «Ихлас» догасын.
Авырлыкны күреп үскән буын,
Саклаган ул татар каласын.
Сыналганнар мең кат,сыгылганнар,
Талпынганнар жирдән күкләргә.
Ислам дине өчен, милләт өчен,
Башын салган бик күп ирләр дә.
Горур итеп дәшәм: «Мин татармын»,
Үз телемдә иркен сөйләшәм.
Мин бәхетле татар булуыма,
Әни!-диеп ихлас эндәшәм.
Татар телем,моңлы ана телем,
Мин бит синең газиз бер балаң.
Авылымның иманлыгы булып,
Ишетелеп торсын гел азан!


БИШЕКТӘ ЧАКТА АЧЫЛГАН ТАТАР ТЕЛЕМ

Низамов Д.

Азнакай шәһәре,

№ 9 урта гомумбелем бирү мәктәбе.

Фәнни җитәкче: Низамова Р.Р.


И туган тел, и матур тел,

Әткәм-әнкәмнең теле!

Дөньяда күп нәрсә белдем

Син туган тел аркылы.


Туган тел халыкның тарихын, рухын, ерак гасырлардан буыннан-буынга күчеп килүче гореф-гадәтләрне чагылдыра. Ул – җитди һәм сакчыл мөнәсәбәткә лаек, һәрьяклап сакланырга һәм үсәргә тиешле зур хәзинә. Сабый чактан алып өлкән яшькә кадәр туган телгә мәхәббәт, аның аһәңе белән хозурлану, мәдәният җәүһәрләренең кадерен белү мөһим. Тел – бер милләт вәкилләрен берләштерә торган, бербөтен итә торган ышанычлы корал ул. Газиз әниләребезнең бишек җыры яңгыраган, дөньяга иң беренче аваз салган һәм аны танып белергә өйрәткән тел – ул туган тел! Кызганычка каршы, без туган тел, сүз кадере беткән заманда яшибез. Иң зур фаҗига шунда – татар үз баласын татарча укытырга теләми. Ата-аналар үзләре балаларын җитәкләп, урыс мәктәпләренә илтеп бирәләр, татар класслары ачтыруга каршы киләләр, мөмкинлекләр була торып та, балаларын татарча укытырга теләмиләр.Татарстандагы татар авылларында тоташ урысча укытуга күчү – бу инде милләтнең юкка чыгуы белән ризалашу, шуңа ярдәм итү, дигән сүз. Узенен бер чыгышында Туфан Миңнуллин :"Без татар телен саклап калу турында шулкадәр күп сөйлибез: инде бу еллар эчендә сарык та татарча сөйләшә башлар иде. Ләкин татарлар акрын кыймылдый", - диде. Әйе, Туфан абый белән килешми мөмкин тугел.Гасырлар буена камилләшкән, әмма бер бөек милләт булдыру чорында кысрыклап чыгарылган татар телендә, югыйсә, мәхәббәт тә, нәфрәт тә белдерергә, фәннәрне дә укытырга мөмкин. Татарстанда туган телебезне авыллар саклап килә. Шәһәрләрдә исә татар теле югала бара. Монысын һич аңлый алмыйм . Ана телеңне югалту – денеңне, динеңне, үткәнне, киләчәкне югалту шикелле бит ул.

Һәр халыкның – үз тарихы, үз кыйбласы, үз гореф- гадәтләре, үз теле. Бик кадерле, бик газиз, әни кебек якын булганга аңа безнең халык ана теле, туган тел дип исем кушкан. Ана hәм туган тел ! Мәңге аерылгысыз , изге төшенчәләр. Кешегә нәселенең, халкының асыл гадәт, сыйфатларын да иң әүвәл тел тәме, тел кодрәте ярдәмендә ана бирә. Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов та: «Ана теленең нигезе гаиләдән башлана. Гаиләдә үзара туган телдә сөйләшүгә, ана теленә карата ихтирам хисе уятуга зур әһәмият бирергә кирәк. Бүгенге заманда телгә кагылышлы нинди генә законнар чыкса да, иң отышлысы- шәхси үрнәк! Минемчә, тел тәрбиясендә ул- нигез ташы. Туган телгә өйрәтүдә әни кешенең үзенә аерым җаваплы урыны барлыгын искәртеп үтү дә зарур. «Тел- ананың балага иң зур бүләге», диде.

Безнең милләт кайсы чорда сынды соң, кайсы чорда шулай үзенең ана теленә карата суынды, аннан бизде? Югыйсә, безнең әби-бабаларыбыз татар теле яшәсен, ислам дине булсын, халкыбыз милләт булып исән калсын өчен гасырлар буе көрәшкәннәр, сугышканнар, кан койганнар бит... Инде шулар барысы да булды дигәндә, кемнәр шулай ваемсыз рәвештә милләт язмышын, татар телен тагы тарих пычагы астына сала? Үз теләге белән сала! Милләт тормышында моннан да зур җинаятьнең булуы мөмкинме? Ни өчен без, XXI гасыр балалары, татар булуыбыздан кыенсынабыз? Нигә арабызга берәр рус кешесе килеп кушылса, татарча сөйләшергә оялабыз? Оялу тугел, горурлану булырга тиеш бит, ләбаса!

Мин үзем – татар баласы. Үз телемне ихтирам итәм, туган телем - татар телем белән горурланам.Мин белем ала торган Азнакай шәһәренең № 9 урта гомумбелем бирү мәктәбе ачылганга әле нибары 4 ел гына. Мәктәбебезне республикабызның беренче Президенты Минтимер Шәймиев ачты. Ачу тантанасында ул болай диде: “Татарстан татар халкына таянган шикелле, милләтебез дә республикабызга өмет баглый. Асылда, бу безнең ныклы һәм иң ышанычлы - нигез ташыбыз. Безнең тарихыбыз искиткеч бай, мондый тарих белән теләсә нинди милләт горурланыр иде. Һәм без горурланабыз да”.

Безнең мәктәптә уздырылган ана теле атналыкларында, класстан тыш бәйрәмнәрдә,татар теле укытучыларыбыз Рүзилә апа Низамова, Флера апа Хәйретдинова үткәргән иҗади кичәләрдән мин шуны аңладым: туган тел һәр бала өчен иң кадерле, иң изге нәрсә ул. Һәр гаиләдә туган тел, халкымның гореф-гадәтләре сакланырга тиеш. Шулай булса гына безнең татар телебез сакланып калыр. Ә инде мәктәбебездә укучыларны ана теленә, тарихына, гореф-гадәтләренә, йололарына өйрәтү максатыннан төрле чаралар үткәрелә: “Нәүрүз” бәйрәме, күренекле шәхесләр, шул исәптән якташларыбызның юбилейлары уңаеннан әдәбият-сәнгать көннәре оештыру күркәм гадәтка әйләнде. Мәктәбебезнең татар теле укытучысы Рүзилә Рәис кызы җитәкчелегендә нәшер ителүче “ Шәкерт”газетасында укучыларның иҗади эшләре урын ала. Үз исемеңне, эшеңне газета битендә күрү, шатлык, горурлык хисе тудыра, әлбәттә, һәм бу киләчәк уңышларга этәргеч бирә. Мәктәптә бүгенге көндә 242 бала белем ала. 242 баланың 236 сы- татарлар. 1класстан алып 11 класска кадәр барлык классларда да ана теле укытыла. Ә бу уку елында татар классы да ачылды. Мин туган телемне урыс теле белән бертигез үсүен телим. Чөнки минем туган телемнең гасырлар буе килгән тарихы бар, ул безнең әби-бабаларыбызның теле, Тукай теле, татарны дөньяга таныткан герой-шагыйрь Җәлил теле.

Төрмәләргә дә яптылар

Җәлил белән бергә сине,

Ассалар да, киссәләр дә

Үлмәдең син, калдың тере.

“ЮНЕСКО мәгълүматы буенча, татар теле дөньяның иң еш кулланыла торган 14 теле исәбенә керә. Хәзерге вакытта, глобальләшү заманында, ел саен берничә тел җир йөзеннән югалып барганда, татар теленең киләчәгенә дә куркыныч яный. Биредә шуны аңларга кирәк, тел — халкыбызның гасырлар буе туплаган тәҗрибәсен чагылдыручы тиңсез хәзинә, халыкның акылы, рухы, милли үзенчәлеге, ата-бабаларыбыз мирасы. Безнең үз телебезне бозарга, кимсетергә, югалтырга хакыбыз юк. Ана телебезне сакламасак, без нинди генә кыенлыкларга карамастан, телебезне саклаган, камилләштергән һәм буыннан-буынга тапшырып калдырган ата-бабаларыбыз каршында гөнаһлы булып, зур гаеп кылабыз дигән сүз.”[ Вәлиулла хәзрәт Ягъкуб, «Таян Аллага» конкурсының оештыру комитеты рәисе. ]

Киләчәктә мин татар телен үстерү өчен күбрәк татар мәктәпләрен ачар идем, телевидениедә тагын берничә татар каналын булдырыр идем, ешрак татар дискотекалары оештырыр идем. Кулга-кул тотынышып кына татарлыгыбызны саклап кала алырбыз. Газиз туган телебез– татар телен кадерлик, яклыйк, саклыйк, чарлыйк, сөеп үстерик. Туган теле барның – милли юлы бар, милли йөзе бар, шәхес буларак үзе бар, кеше буларак абруе, кадер- бәясе, хөрмәте бар. Фәнис абый Яруллин да бит :«Тел- халык күңеленең кыңгыравы. Ә кыңгырау кагылмасаң чыңламый»,- дип язган. Әйдәгез әле әнә шул кыңгырауны ешрак чыңлатыйк.

Туган тел ул .Бездән соң да

Яшәр өчен туган тел

Бүгенгедән киләчәккә

Дәшәр өчен туган тел.

Әдәбият


1. Татарстан Республикасы президенты Минтимер Шаймиевның Бөтендөнья татар конгрессының IV корылтаенда чыгышы.

2. 2010 елның 27 февралендә Татарстан мөселманнарының Дүртенче корылтаенда Вәлиулла хәзрәт Ягъкуб чыгышы.

3. 2006 елның 18 декабрендә Казанда татар теле һәм әдәбияты укытучыларының "Мәгариф" илкүләм проектын гамәлгә ашыру шартларында татар телен һәм әдәбиятын укытуга заман таләпләре" дип аталган форумы материалы.

4. Лотфуллин М.Телне саклап калу-халыкны саклау ул.-Казан: Мәгариф,1998-№9.-78-79.


ТӨБӘК ФОЛЬКЛОРЫ СЛАЙДЛАРДА

Нуриева Л.И.

Тукай муниципаль районы

Кнәз урта гомуми белем бирү мәктәбе

Фәнни җитәкче: Фарахова Р.Я.

Халыкның телдән сөйләнә торган поэтик әсәрләре халык авыз иҗаты яки фольклор дип атала. Фольклор – инглизчә “ халык акылы ” дигән сүз.

Халык авыз иҗаты әсәрләре язу сәнгате туганчы ук барлыкка килгәннәр. Борынгы чорда җыр, бию, уеннар, төрле йолалар үзара үрелгән хәлдә ыруг, кабилә иҗаты буларак яши. Заманнар үтү белән кешеләрнең аңы да үсә. Шуның белән бергә халык авыз иҗаты да үзгәреш кичерә, аның төрләре арта, әсәрләрдәге фикер тирәнәя. Алар мөстәкыйль сәнгать әсәре булып формалашалар. Халык авыз иҗаты әсәрләренә җырлар, такмак – такмазалар, әкиятләр, мәкальләр һәм әйтемнәр, табышмаклар, мәзәкләр, бәетләр һ.б. керә. Аларда халыкның уй – хыяллары, гаделлек өчен көрәше, якты киләчәккә омтылышы гәүдәләнә. Шунлыктан фольклор әсәрләре һәркемгә якын, һәркемне дулкынландыра, яхшылыкка, әдәпле һәм намуслы булырга өнди.

Халык авыз иҗаты әсәрләре – күмәк иҗат җимеше. Аларның авторы билгеле булмый. Кем дә булса берәү җыр, мәзәк яисә әкият чыгара икән, алар шунда ук телдән телгә күчеп йөри башлый. Әнә шулай үзенең яшәвен дәвам итә. Һәр башкаручы кеше мондый әсәрләрне үзенчә эшкәртә, эчтәлеген тулыландыра, сәнгатьчә матурлый-бизи.

Фольклор – халыкның рухи хәзинәсе, ерак заманнарда яшәгән кешенең эчке дөньясын чагылдыра торган тормышчан чыганак. Халык авыз иҗаты әсәрләрендә җанлы сөйләм теленең үзенчәлекләре, халыкның фикер байлыгы, сүз тапкырлыгы, күп төрле сурәтләү чаралары тупланган.

Әнә шуларны күздә тотып, Габдулла Тукай болай ди:

“ Дөресен генә әйткәндә, халык зур ул, көчле ул, дәртле ул, моңлы ул, әдип ул, шагыйрь ул ”.

Бүгенге көндә халык авыз иҗаты әсәрләре ныклап өйрәнелгән булса да, без үз җирлегебездәге фольклорны да өйрәнергә булдык һәм авылыбыздагы олы яшьтәге әби-апаларга мөрәҗәгать итеп, мәкальләр, табышмаклар, җырлар, әкиятләр тупладык. Проект эшләре башкардык.

(1 нче слайд)

Үземә якын булган берничә халык авыз иҗаты төренә тукталып китәм. Татар халкында әле бүгенге көндә дә тормышчан һәм халыкчан булып яңгыраган мәзәкләр үзләренә бер урын алып торалар. (2 нче слайд) Аларда гадәттә татар халкы вәкилләренең тапкырлыгы, көр күңеле, оста, ачы һәм җор телле булуы беренче планга күчерелә. Мәзәкләрнең эчтәлеге һәм персонажлары халык тормышының һәрбер тармагына кагылып, һәр төрле кимчелекләрдән көлүләре белән күңелне җәлеп итәләр. Бәлки шуңа күрәдер, мәзәкләр татар халык иҗатының бүген дә актуаль төрләре рәтендә калалар.

Татар халык иҗатында әйтеп бетергесез бай хәзинә тәшкил иткән афористик жанр төрләре үзләренә лаек урын алып торалар. (3 нче слайд) Шулар арасында – мәкальләр һәм әйтемнәр. Кешелек тарихының ыргулык белән барлыкка килгән бу төр шигъри әсәрләр тормышның барлык якларына да кагылалар. Мәкаль – әйтемнәр кешелек дөньясы өчен язылмаган кануннар булып, заманында закон, конституция, хокук кебек категорияләрнең барсын да алыштырып, халыкның рухи казанышларын, дөньяга карашларын, яшәү мәгънәсен, тормыш кагыйдәләрен тәшкил иткәннәр. Мәкаль –әйтемнәр әле бүген дә халык иҗатының иң тормышчан, иң актив жанрларыннан булып кала бирәләр. Хәтта аерым галимнәр арасында мәкальләр, бигрәк әйтемнәр тик тел берәмлеге генә түгелме икән дигән сорау белән бәйле бәхәсләрнең әледән-әле кабатланып торуы бу төр әсәрләренең, мили тел кебек мәңге булуын раслый. Аерым бер халык бар икән, аның теле, рухы, мәдәнияте сакланган икән, димәк, мәкаль-әйтемнәр дә әлеге халык белән бергә мәңге яшәячәкләр. Чөнки, мәкаль-әйтемсез бер халыкны да күз алдына китереп булмый.

(4 нче слайд )Табышмаклар - мәкальләр һәм әйтемнәр кебек, халыкның иҗат төре. Бер предмет яки күренешне шуңа якын торган икенче предмет яки күренешнең сыйфатлары буенча табуны белдергән кыскача шигъри сөйләмгә табышмак диләр. Безнең халык табышмаклар әйтергә бик һәвәс, аларны һаман иҗат итеп тора, кешенең образлы фикер йөртүен, акыл тапкырлыгын күрсәтү ягыннан да бу төр әсәрләрнең әһәмияте зур. Табышмак акыл йөкереклеген, уй зирәклеген арттыралар, шуңа күрә дә күбесенчә зиһен сынашуга, хәтерне ныгытуга хезмәт итәләр.

(5 нче слайд )Бәет-татар халык иҗатының лиро-эпик жанры. Бәет сүзе - гарәп сүзе ул, икеюллык шигырь дигәнне аңлата. Бәетләрне көйләп әйтәләр. Аларның төрләре бик күп. Шунысы билгеле: бәетнең нигезендә булган хәл, вакыйга ята. Шуңа күрә бәет көнкүрешкә якын жанр. Халык җырлары, бәетләр һәм мөнәҗәтләр кеше күңеленә нык тәэсир итәләр.

(6 нчы слайд) Җырлар - халык иҗатының бик бай һәм үзенчәлекле ягы. Бер генә булса да җыр белмәгән һәм бер тапкыр да җырлап карамаган кеше бар микән бу дөньяда? Мөгаен, юктыр. Чөнки җыр – сәнгатьнең киң таралган һәм яратып башкарыла торган төре. Ул кешене гомере буена озата бара: кайгы-хәсрәттә дә, шатлык-куанычта да. Җыр – ике сәнгать чишмәсе: шигърият һәм музыка кушылудан туа. Элегрәк "җыр” атамасын "җыру” формасында да кулланганнар. Атаманың бу формасын җыр текстларында, мәкаль-әйтемнәрдә, өлкән буын кешеләре сөйләмендә әле бүген дә очратырга була. Җырларның туу тарихы ерак үткәнгә барып тоташа. Күп гасырлар элек, әле дөньяда беренче китаплар гына түгел, ә беренче язу ысуллары барлыкка килгәнче үк, кешеләр җырны да, шул җыр ритмына башкарыла торган биюләрне дә белгәннәр.

Татар халык җырлары, гадәттә, дүрт төркемгә бүлеп күзәтелә:

1. Йола һәм уен-бию җырлары.

2. Тарихи җырлар.

3. Лирик озын җырлар.

4. Кыска җырлар.

Татар халык иҗатында риваять, легендалар аерым урын алып тора. (7 нче слайд) Риваятьләрдә элеккедән килгән яисә буыннан буынга сөйләнгән вакыйга-хәлләр хикәяләнә. Кайбер риваятьләр тулысы белән уйдырма эчтәлеккә корылган була. Шул яклары белән алар бераз әкияткә дә тартым. Риваятьләрдә күп очракта тарих түгел, ә тарихи вакыйгаларга, тарихи шәхесләр эшчәнлегенә халыкның мөнәсәбәте чагыла (Сөембикә, Батырша, Колшәриф,Утыз Имәни, Акмулла һ. б. турындагы риваятьләр.)

Кеше өчен әкиятләр - кызыклы, үгет- нәсихәтле, гыйбрәтле тормыш дәреслеге ул. Аларда халыкның педагогик культурасы, милли үзаңы, әдәп- әхлагы, тәвәкәллеге, эчкерсезлеге тупланган. Һәр әкиятнең тәрбияви максаты бар, ул билгеле бер әхлакый чынбарлыкны алга сөрә. Анда гаделләр һәм зирәкләр җиңә, ялкаулар, рәхимсезләр, әдәпсезләр җиңелә.

Халыкның сүнмәс таланты белән иҗат ителгән фольклор әсәрләрен без бүген дә яратып укыйбыз. Язучылар, шагыйрьләр, композиторлар һәм рәссамнар өчен исә халык авыз иҗаты әсәрләре бетмәс – төкәнмәс илһам чишмәсе, безнең әдәбиятыбызга - нигез булып тора.

Әдәбият, сәнгать белән кызыксынган, китапларны чын күңеленнән яратып укыган баланың белеме дә тирәнрәк, күңеле дә баерак була. Халык авыз иҗаты - безнең бабаларыбыз калдырган иң кадерле мирас. Анда безнең телебез, рухыбыз саклана. Бу иҗатны онытмасак, милләтебез яшәр, телебез сакланыр.


Әдәбият

1.Татар халык авыз иҗаты: Хрестоматия. – Казан: Мәгариф, 2004.- 479 б.

2. Мусин Ф.М. Татар әдәбияты - Казан: Мәгариф, 2005.

ӘДӘБИЯТ ДӘРЕСЛӘРЕНДӘ ЯКТАШЫБЫЗ – РАФАИЛ ШӘКҮР УЛЫ ГАЗИЗОВ

Нәҗмиева Р.Р.

Дүсмәт урта гомуми белем бирү

мәктәбе

Әгъләмова Н.Г.


Рафаил Шәкүр улы Газизов 1947 елның 26 апрелендә Татарстан Республикасының Мамадыш районы Кече Кирмән авылында хезмәткәр гаиләсендә туган. 1962 елда Кече Кирмән сигезьеллык, 1965 елда Мамадышның 2 нче урта мәктәбен тәмамлагач, туган авылында укытучылык хезмәтен башлап җибәрә. 1966—1971 елларда КДУның татар теле һәм әдәбияты бүлегендә югары белем ала. Аспирантурада укырга чакырып тәкъдим ясалса да, риза булмыйча, туган авылы мәктәбендә уку-укыту бүлеге мөдире булып эшли башлый, ә 1972 елның августыннан мәктәпнең директоры итеп билгеләнә. Быелга кадәр шушы җаваплы урында эшли, хәзер – лаеклы ялда. 1981—1986 елларда ул читтән торып Казан педагогия институтының тарих бүлегендә укый һәм тарих укытучысы дигән өстәмә белгечлекне үзләштерә.

Көндәлек матбугатта Р.Газизовның шигырьләре узган гасырның алтмышынчы елларыннан күренә башлый, тора-бара Татарстанда һәм Башкортстанда чыккан күмәк җыентыкларда урын ала, радио һәм телевидение тапшыруларында да яңгырый. 1985 елда лирик шигырьләре тупланган беренче җыентыгы дөнья күрә, ә 1988 елда кече яшьтәге балаларга атап язган «Җиләкле алан» исемле икенче шигъри китабы басыла. Хәзерге көндә ул — сигез китап авторы, шуларның бишесе шигъри җыентыклар, соңгыларыннан икесе проза китаплары («Түбән оч малайлары», 1998; «Кичер, кичерә алсаң...», 1998) һәм берсе, сайланма рәвешендәрәк төзелгәне («Ак болыт»), әдипнең тезмә һәм чәчмә әсәрләрен үз эченә ала.

Шигърияттә Р.Газизовны авыл җырчысы дияргә була. Малай чактан җир хезмәтендә чыныгып, авыл тормышын тирәнтен аңлап-татып яшәгәнлектән, ул авыл кешеләренең уй-хисләрен, эчке дөньясын яхшы тоемлый һәм иҗатында шуны ачык чагылдыра. Яшәеш хакыйкате, тормышчан самимилек, авылның язмышы-киләчәге, өлкән буын белән яшь буын арасында гармониянең бозылуы турында борчылу — болар шагыйрь иҗатының төп-үзәк агымын тәшкил итә. Шигырьләрендә татар халкының тарихына бәйле темалар да кузгатыла, туган авылының үткәне турында аның «Кирмән» дигән поэмасы да бар. Әдипнең шигъри һәм чәчмә иҗаты эчкерсез хисләре, моңлы яңгырашы белән җәлеп итә. Рафаил Газизовның әдәби иҗаты 1991 елда Язучылар берлегенең Мамадыш районының Шәйхи Маннур исемендәге бүләге һәм 2003 елда Язучылар берлегенең Фатих Хөсни исемендәге бүләге белән билгеләп үтелде. Ул — РСФСРның халык мәгарифе отличнигы (1988), Татарстан Республикасының атказанган укытучысы (1994). Рафаил Газизов — 1992 елдан Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы.

Якташыбыз 2006 нчы елда Г. Х. Андерсен исемендәге Халыкара премиягә лаек булды.

Кайбер басма китапларының исемнәре:

“Бөре керфекләре”, “Җиләкле алан”, “ Хат”, “Түбән оч малайлары”, “Кичер, кичерә алсаң...”, “Ак болыт”, “Бүләгем”.

Иҗаты турыңда кайбер фикерләр: “Халыкның аһәңе, җыр сулышы — әнә шулар тарта аны шигъри сүзгә, әнә шулар моңландыра, уйландыра. Минем үземне иң әүвәле Рафаил Газизовның шигырьләрендәге образлар сискәндерде. Бераз сәеррәк тә, яшь Есенинны да хәтерләтә... Әмма — сокландыра! Табигать дөньясын чын авыл баласы гына әнә шундый рәвештә әйтеп бирә аладыр!..” [Зөлфәт, шагыйрь, Татарстан Республикасының Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты. 1985.]

“Мин моңарчы авыл җырчысы дип Мөхәммәт Мәһдиевне, Василий Шукшинны белә идем. Үзем өчен яңалык — инде менә Рафаил Газизовны ачтым. Мин үзем дә — авылда аунап үскән малай, ләкин миңа шәһәр культурасы йоккан икән, мин Рафаил белгән кадәр белмим икән авылны. Ике генә битлек хикәяләрендә дә ул авыл кешеләренең характерларын коеп кына куя. Миңа дөнья әдәбиятының, Көнбатыш һәм Көнчыгыш әдәбиятларының зур осталары белән очрашырга туры килде, дөнья әдәбияты даһилары Тагорны һәм Шолоховны тәрҗемә иттем, әмма Рафаил Газиз хикәяләрен укыганда, мин аның зур талант, кабатланмас талант булуын аңладым.” [Гариф Ахунов, Татарстанның халык язучысы. 1998.]

“...Моннан өч ел элек мин Казандагы китап кибетендә очраклы рәвештә генә синең «Кичер, кичерә алсаң...» дигән китабыңны алдым һәм анда шул исемдәге кечкенә повестеңны укып таң калган идем... Рафаил Газиз — татар әдәбиятында сирәк дәрәҗәдә экспрессия, энергиягә ия булган тел чыганагы. Рафаилне укыганда сәер хәлгә та буласың: укучы герой, образ артыннан түгел, хәтта алар хакында онытып, «Бу тагын нәрсә әйтер икән?» дип, язучының теле артыннан күзәтә, телен генә «укый» башлый. Тел чын мәгънәсендә үзмаксатка әверелә. Телнең берничә генә сызыгы белән ул күренеш һәм образ тудыра...”
[Айдар Хәлим шагыйрь, прозаик, публицист. 2001]

“Рафаил Гааизов әдәбиятта прозага һәм прозаикларга менә шундый кытлык чорында бөтенләй көтелмәгән яктан ачылып китте. 90 нчы еллар уртасында матбугатта әүвәл аның берән-сәрән генә хикәяләре күренә башлады. Аннары инде бер-бер артлы «Кичер, кичерә алсаң...», «Түбән оч малайлары» исемле хикәяләр җыетыклары пәйда булды, һәм безнең бәхет, безнең сөенечкә Рафаил безне үзенең саф әдәби теле, күңел дөньясының сафлыгы, тирәнлеге белән шаккаттырды.” [Вахит Имамов, язучы, 2003.]

Рафаил Газизов. Mинем әдәбиятка килү юлларым

“Туган авылым Кече Кирмәндә ике йөздән артык чишмә челтери. Һәр адымда тарих аһәңе ишетелә торган таулар, зиратлар, елга буйлары... Монда туып-үсеп тә адәм рәтле кеше булмавың бик зур гөнаһтыр, минемчә, биредә шагыйрь булу мөмкинлеген дә Ходай мулдан биргәндер... Мине «олы юлга» чыгаручыларым беркайчан да тырбайчылык белән шөгыльләнмәгән, тәкәбберлекне Ходайның иң зур гөнаһ санаганын белеп, һәрдаим тырышлык белән безгә белем биргән укытучыларым — Кече Кирмәннең мәчетләрдән оештырган догалы мәктәбе, Мамадышның 2 нче мәктәбе, Казан дәүләт университеты һәм Казан дәүләт педагогия институты булды. Әле хәзер дә утырып торган чагын күреп булмаган, безне үзенең яшәү рәвеше, булдыклылыгы белән тәрбияләгән газиз әнием исә һәрвакыт терәк булды. Ятимлек мине мескен итмәде, киресенчә, һәр эшне үземә башкарырга, әмәлен табарга, имәндәй нык, тал кебек сыгылма булырга өйрәтте. Яшьтәшләрем арасында лидер итте, «Чапай» кушаматы чәпәде. Акыллы фикерләрне, киңәшләрне тыңлаган хәлдә, шуңадыр минем һәрнәрсәгә үз карашым бар, бу миңа тормышымда ышаныч бирә. Мине йөзләр арасыннан күреп алып, проза китабыма кереш сүз язган олуг зат — Гариф ага Ахунов: «Дөньяда ике могҗиза бар: берсе Чишмә, икенчесе Әлифба дип»,— әйтә иде. Мин укый белә башлаганнан бирле китапларны «су урынына эчтем», димәк, минем гомеремдә ике могҗиза бергә кушылды. Иң яраткан шагыйрем Такташ иде. Алтынчы сыйныфта шагыйрь ярлыгын маңгайга ук чәпәп куйдылар.

Мамадышта укыганда, район гәзитәсе каршында Шәйхи Маннур исемен йөртүче «Агымсу» иҗат берләшмәсе эшли иде. Мин анда күп йөри алмадым, чөнки мәктәп җыелма командасында шөгыльләнү, Арчага кадәр чаңгы ярышларына бару вакытны күп алгандыр, күрәсең. Ләкин язмаларым басыла килде.”

Ш. Маннур Кече Кирмәнгә килә, Рафаил Газизовка шигъриятне ташлап торганга шелтә белдерә (бу вакытта директор яңа мәктәп салдыру хәстәре белән йөри). Бу турыда Рафаил абый болай ди: “Ләкин Шәйхелислам ага вафат булгач, намус якадан алды һәм шул ук көнне «Шагыйрь мәңгелеккә китеп бара...» дигән баллада яздырды. Мин бу кешегә, якташыма үземне мәңге бурычлы дип саныйм. Мин беркемнән дә үрнәк алып язмыйм. Мин моңа үзем белән булган бер вакыйга аша да нык ышандым кебек.
«Ак болыт» повесте, әйтик, өч тәүлек эчендә язылды һәм һәр тәүлектә унсигезешәр сәгать өстәл янында утырдым. Ручка бармакка батып кереп төшми башлады. Өч тәүлек бернәрсә дә ашыйсы килмәде, бөтен җаным-тәнем янды-көйде. Бу 2002 елның 29—31 декабрьләре иде. Миңа яңа елда бу әсәрне Ходай Үзе бүләк итте. Алга таба мин язаммы-юкмы, сау-сәламәт яшимме — барысы да Ходай кулында. Моны белгән хәлдә, мин Ходаемның мәрхәмәтенә өмет баглыйм. Иман белән иманлы әсәрләр язарга насыйп итсен дим. Амин!
2004.”

Әдәбият

1. Әгъләмов М. Ачык дәрес бирә... шагыйрь // Яшь ленинчы.— 1988.— 12 октябрь.

2. Гадел Ә. Шагыйрь күңеленең биеклеге// Татарстан хәбәрләре.— 2002.— № 5.

3. Миңнуллин Р. Табигать баласы // Соц. Татарстан. — 1983. — 3 март.

4. Минһаҗева Л. Хаталар да булмаса... // Казан утлары. — 2000. — № 3.— 142— 144 б.

5. Хәлим А. Кайда син, Рафаил? // Мәдәни җомга. — 2001. — 14 декабрь.