Татар телен дәҮЛӘти дәРӘҖӘГӘ КҮТӘРҮ хакында фикерләрем бар
| Вид материала | Документы |
- Дәрестә һәм дәрестән тыш чараларда укучыларның сөйләм телен үстерү, 1086.04kb.
- Эш программасы түбәндәге документларны исәпкә алып төзелә, 3531.71kb.
- Арча җиденче номерлы урта мәктәбенең югары категорияле татар теле һәм әдәбият укытучысы, 792.47kb.
- Дәрес темасы: Татар милли әдәби теленең формалашуы Дәреснең м аксатлары, 133.41kb.
- Әтнә татар әдәбиятына, мәдәниятына, фәненә, мәгърифәтенә бик күп мәшһүр шәхесләрне, 26.17kb.
- СПб, Банковский пер д. 3, оф. №2 тел. 777 06 50; факс 570, 62.99kb.
- Программа тура: Воловец- пилипец- синевир- долина -мисливка Стрий 1 день, 35.01kb.
- БАҒзыдан жеткен баба жыр, 245.58kb.
- Бар\бат мицва, 77.77kb.
- Җәлилова Гөлназ Илсур кызы, Iкатегорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы, 368.45kb.
ТАТАР ҺӘМ РУС ТЕЛЛӘРЕН ТӘРҖЕМӘ ИТҮ ҮЗЕНЧӘЛЕКЛӘРЕ
Игонина Е.
Фәнни җитәкчесе: Лотфуллина Г.Г.
Мин рус гаиләсендә тудым. Туган телем – рус теле. Үз телемне мин бик яратам, ихтирам итәм. Туган тел – Ватан, туган җир, ата-ана сүзләре белән бер үк дәрәҗәдә тора торган бөек, изге һәм барыбыз өчен дә кадерле сүз. Туган телдә халыкның милли психологиясе, характеры, фикерләү һәм иҗат итү үзенчәлекләре ачыла, тарихы һәм мәдәнияты чагылыш таба. Үз телеңне яхшы белү, аны саклау, үстерергә омтылу – милли рухлы һәр кешенең изге бурычы. Мин бөек Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Маяковский теле белән горурланам, телгә булган мәхәббәтем көннән-көн көчәя, аның белән кызыксынуым арта. “Русский язык! Тысячелетия создавал народ это гибкое, пышное, неисчерпаемо богатое, умное, поэтическое и трудовое орудие своей социальной жизни, своей мысли, своих чувств, своих надежд, своего гнева, своего великого будущего”, - дип яза А.Н. Толстой.
1990нчы елның 30нчы августында Татарстанның мөстәкыйльлеге турында Декларация кабул ителә. Декларация нигезендә рус һәм татар телләре тигез хокуклы дәүләт телләре булып санала. Ә мин Татарстан Республикасында яшим. Димәк, татар теле дә минем өчен бик якын һәм кадерле. Өйдә без татарча аралашмыйбыз, тик мин балалар бакчасында татар кызлары, малайлар белән аралаштым, мәктәптә дә татар милләтеннән дусларым күп. Бу сөйләм миңа кечкенәдән үк үз телем кебек якын, аңлаешлы. Мин татарча җырларны да тыңларга яратам. Алар гаҗәеп моңлы һәм үзенчәлекле. Бу матур телне яхшы белүемдә укытучым Лотфуллина Гөлия Гариф кызының да өлеше зур. Ул миндә татар теленә кызыксыну уятты һәм телне яраттыра алды.
Берничә тел белү беркемгә дә зыян итми, киресенчә, күбрәк мәгълүмат тупларга, күзаллауны арттырырга ярдәм итә. Минем татар телен бик яхшы үзләштерәсем килә, шуңа күрә аңа булган кызыксынуым арта. Татар телен өйрәнүдә миңа бик күп кызыклы очраклар белән очрашырга туры килә. Бу очраклар бигрәк тә тел һәм әдәбият дәресләрендә тәрҗемә итү барышында күренә. Менә бу очракларның берничәсенә тукталып китим.
Һәрбер телнең үзенә генә хас үзенчәлекләре бар. Мәгънәләре буенча тәңгәл туры килгән сүзләр рус һәм татар телләрендә төрле мәгънәгә ия булып торалар. Һәрбер телдә бу сүзләрнең аерым ситуацияләрдә үзләренә генә хас функцияләре бар. Ф.С. Сафиуллина күрсәткәнчә, бер-берсенә якын булган татар һәм башкорт телләрендә дә сүзләрнең мәгънәләре бар очракта да туры килеп бетми [Ф.С. Сафиуллина. Тел дигән дәрья бар. Казан. Татарстан китап нәшрияты, 1979, 112 бит]. Ә инде рус һәм татар телләрен чагыштырганда, лексик мәгънәләрнең үзенчәлекләре, аерымлыклары тагын да тулырак чагыла. Бер телдәге сүзлернең мәгънәләрен аңлату өчен башка телдә бик еш кына мәгънәләре бөтенләй башка булган сүзләрне дә кулланырга туры килә.
Мәсәлән: “Разбить” – бу фигыль татар теленә турыдан-туры тәрҗемә иткәндә “вату” дигәнне аңлата: “разбить чашу”- “чынаякны вату”. Ләкин шул ук “разбить” сүзе белән тәңгәл килмәскә дә мөмкин.
Мәсәлән: “разбить землю на участки”- җирне участокларга бүлү, “бүлү” сүзенең бу очракта мәгънәсе – “разделить”.
Разбить палатку – палатка кору.
Разбить сад – бакча өчен урын билгеләү, монда “разбить” – “урын билгеләү” – “назначить место” дигән мәгънәне аңлата.
“Буря разбила лодку” – давыл көймәне җимергән. Бу очракта “разбить” – “җимерү” фигыле белән тәрҗемә ителә, “рушит”, “крушит”.
Разбить врага – дошманны тар-мар итү (разгромить)
Разбит параличом – паралич суккан, бу очракта “разбить” – “сугу” сүзе белән тәрҗемә ителгән (ударить)
“Разбить” фигыле шулай ук татар телендә “өзү”, “кисү” мәгънәсендә дә йөри (порвать, отрезать)
Разбить чьи-то надежды – өметләрен кисү.
“Разбить чьи-то доводы” сүзтезмәсендә “разбить” фигыле “кемнең дә булса дәлилләрен юкка чыгару” мәгънәсендә тәрҗемә ителә. Бу очракта “юкка чыгару” – “уничтожить”, “искоренять” дигән мәгънәләрне аңлата.
Фразеологик әйтелмәнең бер телдән икенче телгә сүзгә-сүз тәрҗемә ителә алмавы, башлыча, аның күп мәгънәлелеге һәм нигезендә ятучы чагыштыруларның үзенчәлекләренә бәйле булуы белән аңлатыла. Мондый очракта, без тәрҗемә ителүче телнең фразеологик әйтелмәсенә туры килә торган параллельләр эзләргә һәм контекстка туры килгәнен файдаланырга тиеш булабыз. Әгәр дә параллель фразеологик әйтелмә табылмаса, шуны аңлатучы сүз яки сүзләр кулланабыз.
Кайбер әйтелмәләр калька юлы белән тәрҗемә ителергә дә мөмкин. [Г.Әхәтов Татар теленең фразеологик әйтелмәләр сүзлеге, Казан, Татар китап нәшрияты, 1982нче ел]. Мондый очракларда фразеологизмнарны тәрҗемә иткәндә кайбер авырлыклар килеп чыга.
Авыз ачып калу – прозевать, проморгать, проворонить,
авыз да ачырмау – не дать и рта раскрыть,
авыз итү – отведать,
аяк басмау – ногой не ступать,
аяк чалу – подставлять ножку.
Күп кенә очракларда фразеологизмнарның икенче телдә мәгънәләре буенча туры килгән эквивалентлары да яши.
Мәсәлән:
йөзгә бер тулмаган – не хватает винтиков,
крылатое слово – канатлы сүз,
кирәкле кишер яфрагы – пятое колесо в телеге,
җиләк кебек – кровь с молоком,
тормыш кайнап тора – жизнь бьет ключом һ.б.
Күргәнебезчә, татар теле рус теле белән чагыштырып өйрәнүдә мондый очраклар безгә бик еш очрый. Алар бездә, рус балаларында, татар теле һәм әдәбияты белән кызыксынуны тагын да арттыра һәм көчәйтә.
Кулланылган әдәбият:
- Г.Әхәтов Татар теленең фразеологик әйтелмәләр сүзлеге, Казан, Татар китап нәшрияты, 1982нче ел
- Ф.С. Сафиуллина. Тел дигән дәрья бар. Казан. Татарстан китап нәшрияты, 1979, 112 бит
САБАН ТУЕ ЙОЛАСЫНЫҢ СИМВОЛИК МӘГЪНӘСЕ
Йосыпова А.,
Яр Чаллы шәһәре,
М.Вахитов исемендәге № 2 гимназия,,
Фәнни җитәкче: Нурисламова Э.Ә.
Һәр милләтнең үзенә хас бәйрәмнәре була. Ул халыкның милли горурлык, милли хисләр культурасын тәрбияләргә, формалаштырырга ярдәм итеп калмый, ә шул хисләрне кичергән кешеләрдә рухи канәгатьләнү дә тудыра.
Әйе, бәйрәм йолаларының байтагы безнең көнкүрештән киткән. Сабантуй дип аталган бәйрәм хәзер дә бар барын, ләкин ул традицион бәйрәмнәр мирасыбызның бер кыйпылчыгы гына, аның төп кагыйдә-йолалары, үрнәк-өлгеләре күп яктан бозылган инде. Борынгыдан килгән йолаларыбыз, бәйрәмнәребез халкыбыз хәтерендә тел һәм рухи байлык чыганагы буларак саклана. Ул хәзинәнең күпчелек өлеше инде замана үзгәрешләренә дучар булды, үткәрелү вакытын, формасын үзгәртте. Бу–ялгышлык. Һәр бәйрәм асылы ниндидер максатны күздә тоткан ритуалга кайтып кала һәм аның тамырларын тарих чоңгылларыннан эзләргә кирәк.
Сабан туе темасы – галәмнең үзе кебек үк очсыз-кырыйсыз тема ул. Биредә без түбәндәге максатларны күз алдында тоттык: 1.Сабан туе йоласының символик мәгънәсен ачу; 2.Бүгенге көндә сакланып калган сабантуй бәйрәмендә тарихтан сакланып калган традицияләрне тикшерү.
Күңелләргә дәрт-дәрман биргән сөекле йолабыз турында әдәбият галиме Марсель Бакиров: «Ул сабан аенда (хәзерге май аенда) үткәрелеп килгән,
һәм аның соңгы көне басуда беренче буразна яру йоласы белән тәмамлана торган булган», - дип яза. «Сабан» һәм «туй» сүзләре бик борынгы төрки чыгышлы. Әйтик, М. Кашгари сүзлегендә «сабан» сүзе «җир эшкәртү коралына җигелгән бер пар үгез җигеме» һәм «сөрү» мәгънәләрен белдерә.Татар теленен аңлатмалы сүзлеге әлеге кәлимәне яз белән бәйли: мәсәлән, сабан бодае (язгы бодай), саба җиле, сабан тургае, сабан нуры (язгы кояшның беренче нуры). Алай булгач, "сабан" әүвәл эш коралын түгел, ә бәлки, яз мәгънәсен белдерәдер? Бәйрәмнең бик борынгы төсмерләрен Бакый Урманче ачып сала: "Сабан туе -табигать уянуына үзенчәлекле гимн hәм аны бәйрәм итү барыннан да элек йолаларга һәм корбан китерүләргә, Тәңрегә келә кылуга барып тоташа". Нурихан Фәттах аны җепләп, кайчандыр - борынгы заманнарда - Җир-Ананы иртә язда кияүгә биргәннәр һәм күмәк рәвештә туй үткәргәннәр, дигән фаразны алга сөрә.
Әлбәттә, Җир-Ананы кияүгә бирү бары тик ирләр токымы - Күкнең җирдәге чагылышы - башкарырлык йола, шуңа күрә Сабан туенда алар гына катнашкан. Хатын-кызлар төп тамашадан билгеле ераклыкта торган (бу хакта Карл Фукс та яза). Алар, рухы белән Җиргә якынрак булып, Җир-Ана өчен куанып, бирнә әзерләгән. Әнә ул Җир-Ананың чәчәкле-чуклы бирнәсе, хатын-кызның йолага керткән өлеше – колга башында тирбәлә! Күк гөмбәзедәй түгәрәк мәйдан уртасына урнаштырылган. Янәшәдә генә - күккә кадалган багана. Бусы – янә ирлек башлангычы, гәүдәләнелеше. Ә багана очындагы әтәч – якты кояш! Үткәрү урыны да Калку итеп сайлана: тау түбәләре Тәңре белән бәйле, алар аңа якынрак та.
Йоланың иң тылсымлы, тетрәндергеч мизгеле азакта була: ирлек гайрәтен гәүдәлендергән сабан күпереп ачылган җир куенына батырыла һәм беренче буразна ярылып китә (мондый йолалар барлык халык бәйрәмнәрендә диярлек очрый). Мондый сихри кавышу мизгелләрен күзәткән, Җир-Ананы уятуда, кияүгә бирүдә катнашкан кешеләр нинди көчле тәэсир-кичерешләр алган булырга тиеш! Үз җирең белән кардәш булу, аңарда «тамырлану» хисе – гаҗәеп хистер ул. Без аңлаудан гаҗиз дәрәҗәдә тирән, татлы ләззәттер ул! Ш
Йола-туйның азагында яңгыр яуса, туй бигрәк тә уңышлы үткән дип саналган. Димәк, Күк "изге никах"ны кабул иткән: терлекче-чабаннарга мул терлек азыгы, игенчеләргә яхшы уңыш тудыра башлаган.
Яңгырга үткән елгы Сабан туеннан соң кияүгә чыккан яшь киленнәр дә куанган, димәк, аларның чүпләмле сөлгеләре илаһият күңеленә хуш килгән. Чигү өстенә иелеп үткәргән сәгатьләрен – тиңдәшсез сабырлык белән таза-лык, балалар сорап ялварган келәүләрен – Тәңре кабул кылган.
Язучы Нурихан Фәттах бик хаклы рәвештә юнаннарның Олимпия уеннары Сабан туена бик охшаш дигән фикергә килгән. Бу борынгы мәҗүси йолаларның икесе дә төп эчтәлеге, үзәк темалары белән батырлык, тизлек, чыдамлык тәрбияләүгә, бер сүз белән әйткәндә, нәсел-ыруны яңартуга, аның көчен арттыруга юнәлгән, гомумкешелек кыйммәтләрен колачлаган, гадел хөкем итү, кунакчыллык һәм тынычлык хозурында үткән. Сабан туендагы спорт уеннарына охшаш уеннар борынгы грекларда да булган. ““Илиада” дастанында Патрокл үлгәннән соң оештырылган спорт ярышлары сабан туе уеннарын хәтерләтә, -дип яза Н.Фәттах.[Н.Фәттах “Сайланма әсәрләр 5 том” 176 бит] .
Олимпия уеннары
Сабантуй уеннары
Элладаның төрле шәһәрләреннән халыкны бәйрәмгә чакырганнар
Тирә-як төбәкләрдән халык җыелган
Бары ирләр генә катнаша алган
Бары ирләр генә катнаша алган
Ярышларда ирекле греклар: байлар да, ярлылар да катнаша алган
Байлар да, ярлылар да катнаша алга
Озын аралы дистанциядә йөгерү
Озын аралы дистанциядә йөгерү
Йодрык сугышы
Атлар чабышы
Атлар чабышы
Көрәш
Көрәш
Милон исемле көрәшче көндә бозауны үз җилкәсенә салып шөгыльләнә торгач, бозау үгез булганчыга кадәр үскән
Батыр җилкәсенә тәкә салганнар
Троя сугышлары чорында грекларның да, төркиләрнең дә кайбер гореф-гадәтләре уртак булырга мөмкин. Дөресрәге, ахейлар үзләренең элгәреләре-Крит цивилизациясе кешеләренең кайбер гадәтләрен һәм йолаларын үзләштергән булырга мөмкиннәр. Мәсәлән, күмүдән соң ахейлар ат чаптыралар, көрәшәләр, йөгерешәләр. Монда шулай ук ук ату, сөңге ыргыту, йодрык сугышлары да була. Корал белән сугышу, ук ату сабан туе ярышларында күптән инде онытылган, ат чаптыру, йөгерү әле дә саклана. Татар әкиятләрендә батырлар төз атуда ярышалар. Революциягә кадәрге Казанда, Кабан күлендә, кыш көннәрендә татарлар белән руслар арасында йодрык сугышлары булган.
Н.Фәттах сабан сүзенең килеп чыгышын Шумердагы Нисаба дигән алиһә исеменә бәйләп аңлата. Нисабаның беренче иҗеген шумер телендәге “алиһә” мәгънәсендәге Нин сүзенең кыскарган варианты. Калды саба өлеше. Нисабаның ашлык (башак, бөртек), язу-сызу, сан, фән, архитектура һәм астрономия алиһәсе булуы бүгенге татар телендә тулысынча чагылыш таба. Үсемлеккә (әйтик, бодайга, арпага) кагылышлы сабакны да, уку-язуга, белем алуга кагылышлы сабак сүзенең килеп чыгышы Нисаба исеменнән алынгандыр дип, фаразлый галим.
Кеше акылы иңләп җиткермәслек тирән мәгънәле йола бит ул безнең газиз Сабан туебыз! Иң беренче милли горурлыгыбыз, ата-бабадан мирас булып калган тиңдәшсез байлыгыбыз! Көрәш алдыннан батырлар билгә ак сөлге сала. Ак сөлге - пакь намус, гадел алыш билгесе. Ак сөлге салдыңмы, хәрәмләшүне оныт син! Шундый гадел көрәштә җиңгән батыр гына иң изге бүләккә - күк тәкәгә лаек. Ул, борынгы төркиләрнең ханы кебек, бүләккә бирелгән тәкәне иңнәренә күтәрә, дәртле Май-Иулардан көч алып, мәйдан тирәли әйләнә. Михаил Худяков язганча, тантананың бу өлеше римлеләрнең яңа императорны калканнарга күтәреп, мәйдан әйләндерү йоласын хәтерләтә. Батырга моңардан да зур хөрмәт күрсәтү мөмкин түгел. Һичнинди машина, суыткычлар мондый буләкне алыштыра алмый. Тәкә - Кояш символы! Җир улы, Кояшны күтәреп йөрткән Тәңре кебек үк, аны иңнәренә салып, мәйдан әйләнә...
Моны күреп илһамланган чичәннәр батырны милли каһарман дәрәҗәсенә күтәреп, җырлар чыгарган, риваятьләр сөйләгән.
Сабантуй-шул халыкны милләт итеп берләштерә торган чараларның берсе, шәхесне иҗтимагый тормыш таләпләренә күнектерү чарасы да. Эш шунда бәйрәмдә халыкның олысы-кечесе актив катнаша, катнашу тәртибен гадәт, традиция рәвешендә исендә калдыра, үзенәсеңдерә. Шулай итеп кеше үзе дә сизмәстән, үзара аралашу, үз-үзен тоту кагыйдәләренә өйрәнә. Билгеле бер йолалар системасы оешкан җәмгыять кенә тотрыклы була ала һәм башка нормаларны тапшыру шушы гореф-гадәтләргә нигезләнә.
Әдәбият
1. Баязитова Ф.С. “Татар халкының бәйрәм һәм көнкүреш йолалары”-Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1995.
2. Саубанова С. “Бәйрәмнәр, туйлар өчен”-Казан: ”Раннур” китап нәшрияты, 1999.
3.Уразман Р. “Татар халкының йолалары һәм бәйрәмнәре”-Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1992
4. Фәттах Н.С. “Сайланма әсәрләр биш томда 5том”-Казан: Татарстан китап нәшрияты, 2002.
ТУГАН ТЕЛНЕ АВЫЛ САКЛЫЙ
Низамов Д.,
Азнакай шәһәре,
№ 9 урта гомумбелем бирү мәктәбе.
Фәнни җитәкче: Низамова Р.Р.
Тукаебыз заманында телебезне хөрмәтләп-сөеп,
«И туган тел, и матур тел,
Әткәм-әнкәмнең теле!
Дөньяда күп нәрсә белдем
Син туган тел аркылы», – дип язган иде...
Туган тел халыкның тарихын, рухын, ерак гасырлардан буыннан-буынга күчеп килүче гореф-гадәтләрне чагылдыра. Ул – җитди һәм сакчыл мөнәсәбәткә лаек, һәрьяклап сакланырга һәм үсәргә тиешле зур хәзинә. Сабый чактан алып өлкән яшькә кадәр туган телгә мәхәббәт, аның аһәңе белән хозурлану, мәдәният җәүһәрләренең кадерен белү мөһим.
Тел – бер милләт вәкилләрен берләштерә торган, бербөтен итә торган ышанычлы корал ул. Газиз әниләребезнең бишек җыры яңгыраган, дөньяга иң беренче аваз салган һәм аны танып белергә өйрәткән тел – ул туган тел!
Кызганычка каршы, без туган тел, сүз кадере беткән заманда яшибез.
Иң зур фаҗига шунда – татар үз баласын татарча укытырга теләми. Ата-аналар үзләре балаларын җитәкләп, урыс мәктәпләренә илтеп бирәләр, татар класслары ачтыруга каршы киләләр, мөмкинлекләр була торып та, балаларын татарча укытырга теләмиләр.Татарстандагы татар авылларында тоташ урысча укытуга күчү – бу инде милләтнең юкка чыгуы белән ризалашу, шуңа ярдәм итү, дигән сүз.
Узенен бер чыгышында Туфан Миңнуллин :"Без татар телен саклап калу турында шулкадәр күп сөйлибез: инде бу еллар эчендә сарык та татарча сөйләшә башлар иде. Ләкин татарлар акрын кыймылдый", - диде.
Әйе, Туфан абый белән килешми мөмкин тугел.Гасырлар буена камилләшкән, әмма бер бөек милләт булдыру чорында кысрыклап чыгарылган татар телендә, югыйсә, мәхәббәт тә, нәфрәт тә белдерергә, фәннәрне дә укытырга мөмкин.
Татарстанда туган телебезне авыллар саклап килә. Шәһәрләрдә исә татар теле югала бара. Монысын һич аңлый алмыйм . Ана телеңне югалту – денеңне, динеңне, үткәнне, киләчәкне югалту шикелле бит ул.
Һәр халыкның – үз тарихы, үз кыйбласы, үз гореф- гадәтләре, үз теле. Бик кадерле, бик газиз, әни кебек якын булганга аңа безнең халык ана теле, туган тел дип исем кушкан. Ана hәм туган тел ! Мәңге аерылгысыз , изге төшенчәләр. Кешегә нәселенең, халкының асыл гадәт, сыйфатларын да иң әүвәл тел тәме, тел кодрәте ярдәмендә ана бирә. Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов та: «Ана теленең нигезе гаиләдән башлана. Гаиләдә үзара туган телдә сөйләшүгә, ана теленә карата ихтирам хисе уятуга зур әһәмият бирергә кирәк. Бүгенге заманда телгә кагылышлы нинди генә законнар чыкса да, иң отышлысы- шәхси үрнәк! Минемчә, тел тәрбиясендә ул- нигез ташы. Туган телгә өйрәтүдә әни кешенең үзенә аерым җаваплы урыны барлыгын искәртеп үтү дә зарур. «Тел- ананың балага иң зур бүләге», диде.
Безнең милләт кайсы чорда сынды соң, кайсы чорда шулай үзенең ана теленә карата суынды, аннан бизде? Югыйсә, безнең әби-бабаларыбыз татар теле яшәсен, ислам дине булсын, халкыбыз милләт булып исән калсын өчен гасырлар буе көрәшкәннәр, сугышканнар, кан койганнар бит... Инде шулар барысы да булды дигәндә, кемнәр шулай ваемсыз рәвештә милләт язмышын, татар телен тагы тарих пычагы астына сала? Үз теләге белән сала! Милләт тормышында моннан да зур җинаятьнең булуы мөмкинме?
Ни өчен без, XXI гасыр балалары, татар булуыбыздан кыенсынабыз? Нигә арабызга берәр рус кешесе килеп кушылса, татарча сөйләшергә оялабыз? Оялу тугел, горурлану булырга тиеш бит, ләбаса!
Мин узем- татар баласы. Үз телемне ихтирам итәм, туган телем - татар телем белән горурланам.Мин белем ала торган Азнакай шәһәренең №9 урта гомумбелем бирү мәктәбе ачылганга әле нибары 4 ел гына. Мәктәбебезне республикабызның беренче Президенты Минтимер Шәймиев ачты. Ачу тантанасында ул болай диде: “Татарстан татар халкына таянган шикелле, милләтебез дә республикабызга өмет баглый. Асылда, бу безнең ныклы һәм иң ышанычлы - нигез ташыбыз. Безнең тарихыбыз искиткеч бай, мондый тарих белән теләсә нинди милләт горурланыр иде. Һәм без горурланабыз да”.
Безнең мәктәптә уздырылган ана теле атналыкларында, класстан тыш бәйрәмнәрдә,татар теле укытучыларыбыз Рүзилә апа Низамова, Флера апа Хәйретдинова үткәргән иҗади кичәләрдән мин шуны аңладым: туган тел һәр бала өчен иң кадерле, иң изге нәрсә ул. Һәр гаиләдә туган тел, халкымның гореф-гадәтләре сакланырга тиеш. Шулай булса гына безнең татар телебез сакланып калыр. Ә инде мәктәбебездә укучыларны ана теленә, тарихына, гореф-гадәтләренә, йололарына өйрәтү максатыннан төрле чаралар үткәрелә: “Нәүрүз” бәйрәме, күренекле шәхесләр, шул исәптән якташларыбызның юбилейлары уңаеннан әдәбият-сәнгать көннәре оештыру күркәм гадәтка әйләнде. Мәктәбебезнең татар теле укытучысы Рүзилә Рәис кызы җитәкчелегендә нәшер ителүче “ Шәкерт”газетасында укучыларның иҗади эшләре урын ала. Үз исемеңне, эшеңне газета битендә күрү, шатлык, горурлык хисе тудыра, әлбәттә, һәм бу киләчәк уңышларга этәргеч бирә.
Мәктәптә бүгенге көндә 242 бала белем ала. 242 баланың 236 сы- татарлар. 1класстан алып 11 класска кадәр барлык классларда да ана теле укытыла. Ә бу уку елында татар классы да ачылды. Мин туган телемне урыс теле белән бертигез үсүен телим. Чөнки минем туган телемнең гасырлар буе килгән тарихы бар, ул безнең әби-бабаларыбызның теле, Тукай теле, татарны дөньяга таныткан герой-шагыйрь Җәлил теле.
Төрмәләргә дә яптылар
Җәлил белән бергә сине,
Ассалар да, киссәләр дә
Үлмәдең син, калдың тере.
“ЮНЕСКО мәгълүматы буенча, татар теле дөньяның иң еш кулланыла торган 14 теле исәбенә керә. Хәзерге вакытта, глобальләшү заманында, ел саен берничә тел җир йөзеннән югалып барганда, татар теленең киләчәгенә дә куркыныч яный. Биредә шуны аңларга кирәк, тел — халкыбызның гасырлар буе туплаган тәҗрибәсен чагылдыручы тиңсез хәзинә, халыкның акылы, рухы, милли үзенчәлеге, ата-бабаларыбыз мирасы. Безнең үз телебезне бозарга, кимсетергә, югалтырга хакыбыз юк. Ана телебезне сакламасак, без нинди генә кыенлыкларга карамастан, телебезне саклаган, камилләштергән һәм буыннан-буынга тапшырып калдырган ата-бабаларыбыз каршында гөнаһлы булып, зур гаеп кылабыз дигән сүз.”[ Вәлиулла хәзрәт Ягъкуб, «Таян Аллага» конкурсының оештыру комитеты рәисе. ]
Киләчәктә мин татар телен үстерү өчен күбрәк татар мәктәпләрен ачар идем, телевидениедә тагын берничә татар каналын булдырыр идем, ешрак татар дискотекалары оештырыр идем. Кулга-кул тотынышып кына татарлыгыбызны саклап кала алырбыз. Газиз туган телебез– татар телен кадерлик, яклыйк, саклыйк, чарлыйк, сөеп үстерик. Туган теле барның – милли юлы бар, милли йөзе бар, шәхес буларак үзе бар, кеше буларак абруе, кадер- бәясе, хөрмәте бар.
Фәнис абый Яруллин да бит :«Тел- халык күңеленең кыңгыравы. Ә кыңгырау кагылмасаң чыңламый»,- дип язган. Әйдәгез әле әнә шул кыңгырауны ешрак чыңлатыйк.
Туган тел ул .Бездән соң да
Яшәр өчен туган тел
Бүгенгедән киләчәккә
Дәшәр өчен туган тел.
Әдәбият
1. Татарстан Республикасы президенты Минтимер Шаймиевның Бөтендөнья татар конгрессының IV корылтаенда чыгышы.
2. 2010 елның 27 февралендә Татарстан мөселманнарының Дүртенче корылтаенда Вәлиулла хәзрәт Ягъкуб чыгышы.
3. 2006 елның 18 декабрендә Казанда татар теле һәм әдәбияты укытучыларының "Мәгариф" илкүләм проектын гамәлгә ашыру шартларында татар телен һәм әдәбиятын укытуга заман таләпләре" дип аталган форумы материалы.
4. Лотфуллин М.Телне саклап калу-халыкны саклау ул.-Казан: Мәгариф,1998-№9.-78-79.
ТУГАН АВЫЛЫМНЫҢ БАЛАЛАР ФОЛЬКЛОРЫ: ЭЛЕК ҺӘМ ХӘЗЕР
Камалиева Р. Р.
Дүсмәт урта гомуми белем бирү мәктәбе,
Фәнни җитәкче: Әгъләмова Н. Г.
Балалар фольклоры әсәрләренә игътибар итү, аларны төрле дәреслекләр, җыентыклар, уку китапларына кертү 19 нчы йөз урталарында башланып китә. Шундыйлардан М. Иванов, С. Күкляшев, К. Насыйри, Г. Фәезхановларның уку китапларын күрсәтеп китәргә була.
XX гасыр башларында халык әдәбиятын өйрәнүгә күп көч куйган Г. Тукай нәниләр мирасын үз иҗатында киң куллана. Балалар фольклорының зур кыйммәткә ия булуын күрсәтә, игътибарны аларны җыю кирәклегенә юнәлтә.
Балалар фольклорының әһәмиятен аңлап, махсус җыеп һәм бастырып чыгару эшен якташыбыз - фольклорчы-галим Хуҗа Бәдигый башлап җибәрә. Тукай киңәше буенча халык арасында йөри, кыйммәтле рухи мирасыбызны җыя һәм 1913 нче елда дөнья күргән “Халык әдәбияты. Табышмаклар, такмак-такмазалар” дигән китабына шактый күләмдә бишек җырлары, балалар телендәге такмак-такмазаларны да кертә.
20 нче елларда балалар иҗатын өйрәнүдә язучы һәм галим Гомәр Толымбайскийның да роле бик зур. 1928 нче елда ул “Мәгариф” журналында “Балалар фольклоры мәсьәләсе” дигән мәкалә бастыра, журнал укучыларны балалар иҗатын җыюда катнашырга чакыра.
1940 нчы еллардан соң балалар фольклорын өйрәнү эше танылган язучы һәм фольклорчы – галим Нәкый Исәнбәт исеменә бәйле. Күпьеллык хезмәт нәтиҗәсе итеп, 1941 нче елда “Балалар фольклоры” дигән җыентык бастыра. Алга таба да ул нәниләр иҗатын җыюны туктатмый. 1967 нче елда – “Нәниләр шатлана”, 1970 нче елда – “Балалар дөньясы”, 1984 нче елда “Балалар фольклоры һәм җырлы-сүзле 100 төрле уен” дигән җыентыкларны чыгара.
Яңа гасыр, ягъни XXI гасыр башларында да балалар иҗатын өйрәнү дәвам итә. Бу өлкәдә фольклорчы Р. Ягъфәров (ул, кызганычка каршы, узган ел вафат булды) һәм якташыбыз, шулай ук фольклорчы-галим Хуҗи Мәхмүтов хезмәтләре игътибарга лаек, дип саныйбыз. Рәшит Ягъфәровның “Татар балалар фольклоры” дигән җыентыгында балалар иҗаты “Багу поэзиясе”, “Күңел ачу фольклоры” һәм “Уен фольклоры” дигән төрләргә бүленеп өйрәнелә. Авылыбыз балалар фольклоры үрнәкләрен без дә шул төркемнәргә бүлеп карарбыз.
Иске Комазанның элекке һәм хәзерге “бала багу” поэзиясе үрнәкләре
Бишек җырлары ана белән бала икәүдән-икәү генә калганда башкарыла. Алар поэтик яктан артык катлаулы түгел. Безнең авылның бишек җырлары да “әлли-бәлли” дигән аваз ияртеме белән башланып китәләр, “бәбкәм, күз нурым, багалмам” кебек назлы, ягымлы эндәш сүзләргә бай. Түбәндәге бишек җырларының тарихи чикләре юк. Элек тә, хәзер дә шундый типтагы җырлар белән нәниләр йокыга китә. Бишек җырларын 94 яшьлек Нурлыхода ( 6 бала үстергән), Зәйтүнә ( 88 яшь, 6 бала анасы), Әминә ( 76 яшь, 7 бала анасы) әбиләрдән, Сәлимә ( 61 яшь, 4 бала анасы), Назилә ( 46 яшь, 3 бала анасы) һәм Лилия ( 22 яшь, 1 бала анасы) апаларның авызыннан язып алдык. Бишек җырлары 3 төрле көйгә салынып җырланды.
1. Әлли-бәлли, бәбкәсе, кая киткән әнкәсе?
Каенлыкка җиләккә, Гаделенә ( Камиләгә) бүләккә.
Әлли-бәлли итәр бу, үсеп буйга җитәр бу.
Үсеп буйга җиткәчтен, ил сакларга китәр бу.
- Әлли-бәлли көйләрмен, әкиятләр сөйләрмен,
Теләкләрне теләрмен, “бәхетле бул” диярмен.
- Әлли-бәлли итәр бу, үсеп буйга җитәр бу,
Үсеп буйга җиткәчтен мәдрәсәгә китәр бу,
Мәдрәсәдә белем алып, галим булып китәр бу.
- Әлли-бәлли бәү итә, улым (кызым) йокыга китә,
Улым (кызым) йокыга китә дә әнкәсе дә ял итә.
Юаткычлар. Гимнастика һәм гигиена чаралары “коры” килеш кенә түгел, ә бәлки сөйләм ритмы белән хәрәкәт ритмын туры китертеп, тиз-тиз әйтелә торган юаткычлар белән берлектә башкарылалар. Алар баланы юындырганда да әйтеләләр. Юаткычларның эчтәлекләре гади, максатлары, бишек җырлары шикелле йоклату түгел, ә күңел ачу, дәртләндерү була. Юаткычларны да без югарыда телгә алынган авылдашларыбыздан язып алдык.
Йокыдан уятканда:
Кызым, кызым, тор-тор, йокыңны ку пырр-пырр.
Кояш кая җиткән, көтү кая киткән?
“Үчти-үчти” иттергәндә:
1.Үчтеки-үчтеки, үчтеки, үсмәгәнгә кечтеки.
Үсә-үсә зур булыр, бигрәк матур ул (кыз) булыр.
2.Үчтеки-үчтеки итәр бу, үсеп буйга җитәр бу.
Үтеп барган бар кешегә сәлам биреп китәр бу.
Коендырганда:
1.Суы сарыксын, үзе калыксын, тигез канатлы булсын,
Озын гомерле, тәүбә-тәүфыйклы, шәфкатьле булсын.
2. Кәбестәгә су салдым, суы сарыксын, үзе калыксын,
Имәндәй таза булсын, усактай озын булсын.
Ябалактан йон ал, бүдәнәдән – май, судан – пакьлек,
Балама килсен күп-күп бәхет һәм шатлык.
Мунча керткәндә:
Суы сарыксын, үзе калыксын, төнлә йокласын,
Көндез уйнасын, шуның белән шул булсын!
Тәпи йөрергә өйрәткәндә:
Минем улым (кызым) кечкенә, бик охшаган үземә.
Әкрен басып, вак-вак атлап, кил, җимешем, яныма.
Бала, үсә төшеп, сөйләмне аңлый башлагач, аның белән тел ярдәмендә дә мөгаләмәгә керү мөмкин. Аларны мавыктыргычлар дип йөртәләр.
Бармак исемнәрен атау:
1. Баш бармак бау ишә, имән бармак имән кисә,
Урта бармак утын яра, атсыз бармак ат җигә, чәнчә бармак чәй эчә.
2. Баш бармак, балан ияк, урта тияк, әби-чеби, бәләкәй бәби.
Уеннар:
- Күк- кү, чыпчык, тәрәзәдән очып чык, улымның (кызымның) башына май (бал) сөртеп чык. ( аркага кочтырып, алга-артка селкенәләр)
- Мияу-мияу пескәем, хыянәтче икәнсең, саклый торган маеңны үзең ашап киткәнсең. (“прәс” дип, кул артына җиңелчә генә сугу җитезлеккә өйрәтә)
Туган авылымның элекке һәм хәзерге “күңел ачу фольклоры” үрнәкләре
Такмаклар.
Әтәч менгән киртәгә, кикерикүк итәргә, әтәчкә дә хәбәр килгән армиягә китәргә. Әтәч әйтә, бармыйм, ди, тавык әйтә, калмыйм, ди, син армиягә китсәң, бер күкәй дә салмыйм, ди.
Әйтенүләр.
1. Тук, тук, тукран, тукылдатып утырам.
Мичтә бәлеш пешәме? Шуны көтеп утырам.
2. Карга әйтә, карр-карр, мичтә бәлеш бар-бар.
Мичтән бәлеш алыр идем, өйдә кунак бар-бар.
Үртәвечләр.
Бур, бур, бураган, ике тавык урлаган.
Берсен суйган, берсен куйган, аның белән кем туйган.
Эндәшләр.
1. Эт кояшы, кит, кит, безнең кояш, чык, чык! Майлы ботка бирермен, майлы ботка казанда, тәти кашык базарда, әти китте базарга, тәти кашык алырга.
Тәти кашык – мең алтын, кирәкми безгә салкын, кирәкми безгә салкын.
2. Яңгыр, яу, яу, яу, игеннәр дә күп булсын, сыерлар да тук булсын,
Безгә катык, сөт булсын, тамагыбыз тук булсын, яңгыр, яу, яу, яу!
Иске Комазанда балаларның уен фольклоры: элек һәм хәзер
Зәйтүнә әби (88 яшь) сөйләгәннәрдән: “Кузна” уены өчен суелган мал (сарык яки бозау) тоягы кирәк. Тоякларны җыеп бер рәткә тезеп куясың да чиратлап шуларны тәпәч (утын агачы) атып таратасың. Бер атуда бөтен тоякларны тезелгән урыныннан таратып бетергән кеше җиңүче була.
Әлфинур әби ( 71 яшь) сөйләгәннәрдән: “Тегермән тарту” уены. Агачка коры туфрак өеп, шуны кул белән ишә идек, имеш, тегермәндә он тартабыз. “Тарттырылган онга” су кушып, күмәчләр ясый идек. Аны кояшта киптерәбез, аннан күмәчләрне сатабыз, ягъни “Сатучылы” уенына күчәбез.
“ Түгәрәк уены” – такмаклар әйтешә-әйтешә, түгәрәккә баскан кыз-малайларны чыгарып бетерә идек, соңгы калган кеше җәза үти. Такмаклар:
1) Яңа шырпы кабы, иске шырпы кабы,
яңа кигән чабатаңның төбе тишелгән тагы.
2) Көлмә кешедән, авызың өшегән, көлсәң дә ярый синең ишедән һ.б.лар
Кадрия апа (57 яшь)сөйләгәннәрдән: “Буралы” уены өчен тигез итеп киселгән “кечкенә бүрәнәләр” кирәк. Бер уенчы шулардан төрле әйберләр (бура, кое, пушка кебекләр) төзеп куя. Яшеренгән кешеләрдән саклап тора. Тегеләре йөгереп чыгып төзелгән әйберләрне ишәләр. Саклап торып, ахыргы уенга килеп җиткән бала җиңүче була.
Нәсимә апа (48 яшь) сөйләгәннәрдән: “Унике таякчыклы” уенын бик яратып уйный идек. Таякчыкларны өеп куясың да качышып бетәсең. Таякчыкларны саклаучы эзләгән арада, берәү искәртмәстән генә чыга да өемне чәчеп ата. Теге яңадан тагын җыеп өяргә мәҗбүр була. Сизгер булмасаң, кичкә кадәр таякчыкларны өю белән мәшгуль буласың.
Лилия апа (22 яшь) сөйләгәннәрдән: “Стуки-стуки” уенында берәү эзли, калганнар кача. Тапкан бер кешене билгеләнгән урынга алып килеп “стуки-стуки за ... дип уеннан чыгарып бара. Табылмаган кеше йөгереп чыгып, “стуки-стуки за себя” яки “стуки-стуки за всех” дип, табылган балаларны яңадан уенга кертә.
Бүгенге көндә кече яшьтәге балалар “Ишәкле”, “Әбәкле”, “Стуки-стуки”, “Гаражлы”, “Ватык телефонлы”, “Сәгатьле”, “Буяу сатышлы” кебек сюжетлы уеннарны яратып уйныйлар. Кызганычка каршы, үсмерләр, ягъни без, әби-бабайлардан һәм әти-әниләрдән килгән уеннарны, матур-матур авыз поэзиясе үрнәкләрен компьютер уеннарына алмаштырып барабыз, чит ил музыкасын тыңлап утыруны хуп күрәбез.
Соңгы елларда балалар телендә яшәүче халык иҗаты әсәрләре белән кызыксынуның, минемчә, җитди сәбәбе бар. Халкыбызның үткәнен, бүгенгесен өйрәнү, аның күркәм традицияләрен, гореф-гадәтләрен, йола-бәйрәмнәрен, авыз иҗаты үрнәкләрен барлау, иң беренче чиратта, тәрбия һәм уку-укыту процессында кирәк. Бу укыту-тәрбия эшен камилләштерүгә юнәлдерелгән мәктәп реформасын тормышка ашыру белән тыгыз бәйләнгән. Бала тәрбияләүдә гаилә һәм мәктәп бергәлеген тәэмин итү максатларына да яраклы булыр, дип уйлыйм. Бу яктан караганда, балалар фольклорын өйрәнү зур гамәли һәм фәнни әһәмияткә ия. Шушы эшнең кирәклеген аңлаган хәлдә, укытучыларыбызга ярдәм итү йөзеннән, мин дә авылыбызның балалар фольклорын өйрәнүгә мөрәҗәгать итәргә булдым.
Әдәбият
1. Г Тукай. “Балалар әдәбияты”. Сайланма әсәрләр, т. 4. , Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1986.
2. Н. Исәнбәт. “Балалар дөньясы”. Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1970.
3. Н. Исәнбәт. “Балалар фольклоры һәм җырлы-сүзле 100 төрле уен”. Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1984.
4. Р. Ягъфәров. “Балалар фольклоры”. Казан, “Раннур”, 1997.
5. М. Кашгарый. “Диване лөгатет-төрк” җыентыгы. Борынгы заман татар әдәбияты. Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1981.
6. Иске Комазан авылының балалар фольклоры үрнәкләре.