Татар телен дәҮЛӘти дәРӘҖӘГӘ КҮТӘРҮ хакында фикерләрем бар

Вид материала

Менделеевск төбәге әдипләре иҗатын өйрәнү
Янып яши белсәң
Мине завод тартып колактан
Транспорт цехында
Чулман ага, дулкын-сәламнәрен
Шул химия заводыннан чыккан
Тик төзергә кирәк яңаларны
Китәсем юк сездән аерылып
Балалар, балалар
Тукай рухы мәңге сүнми яшәр
Кол булмаган, көл булмый
Җирле төбәк әдипләре иҗатын өйрәнү мәсьәләсе
Син кем? - дип сорасалар, син документыңны, паспортыңны күрсәтәсең
Җирле язучыларыбыз әсәрләрендә фикер һәм хис төрлелеге
Яшәдем мин кайчак давыл булып, кайчак утлар булып дөрләп тә.
Кешеләрнең шатлык-кайгыларын укып була карап күзенә

Подобный материал:

1 ... 9 10 11 12 13 14 15 16 ... 26

МЕНДЕЛЕЕВСК ТӨБӘГЕ ӘДИПЛӘРЕ ИҖАТЫН ӨЙРӘНҮ

Миңнегулова Р.,

Менделеевск шәһәре

3 нче гомуми урта белем бирү мәктәбе

Фәнни җитәкче: Нәгыймова Р.Т.

Тарихи Бондюг-Менделеевск төбәге – минем туган ягым. Ул Чулман елгасының уң як ярына урнашкан. Урман-суларга, тауларга, болын-кырларга һәм күренекле шәхесләргә бай төбәк ул. Туган ягым халкыбызның өмет хыялларын, моң-зарларын, теләк-омтылышларын, тарихи үткәнен үз әсәрләрендә балкытучы әдипләргә дә бай. Менә алар иҗат эшен икенче шөгыле итеп яшәүче каләм ияләре: Нур Шәриф, Егор Уткин, Дифгат Сирай, Марсель Гыймазетдинов, Илгиз Абдуллин, Роберт Ясәвиев, Наил Тимербаев, Хәсән Сәйфуллин, Михаил Гоголев, Николай Климов, Радик Ахунҗанов, Нәҗип Фатыйхов, Гайшә Сәгъдиева, Фәния Шакирова, Диләрә Хуҗина, Наилә Миннәхмәтовалар – туган ягымның «сандугачлары». Әдипләребез, күбесенчә, эпик төр жанрлардан хикәя жанрында; лирик төр жанрлардан поэзия, жыр, мәдхия, мәрсия; лиро-эпик төрләрдән поэма, баллада жанрында иҗат итәләр. Санап үтелгән әдипләр үз иҗатларына дөньның хәл-вакыйгалары арасыннан үзләренә аеруча таныш, кадерле булган туган як моңнарын сайлап алганнар. Туган як җырчысы буларак, җаннарын тынгысызлап торган темаларга тукталганнар: туган авыл, туган җир, туган туфрак, туган ил; Бондюг заводы тарихы, эшчеләр тормышы; табигать һәм тормыш; гаилә, ана белән бала; кешеләр арасындагы мөнәсәбәтләр; хезмәт һәм ял; милләт мәнфәгате, милләт язмышы, ил гаме; мәктәп – белем учагы. Алар әнә шулай кешелекнең мәңгелек темаларын дәвам итәләр. Төбәгебез әдипләре кешеләр арасындагы аерым бер сыйфатларга аеруча игътибар иткәннәр: хезмәттәге һәм тормыштагы тырышлык, сабырлык, намуслылык; батырлык һәм куркаклык, уңганлык һәм булдыксызлык, киң күңеллелек һәм хөсетлек, мәхәббәт һәм нәфрәт, азатлык һәм коллык, сугыш һәм патриотизм, тугърылык һәм сатлык җанлылык, яшәү һәм үлем, гүзәллек һәм ямьсезлек, мили җанлылык, милләтпәрвәрлек.

Туган ягыбыз язучылары, шагыйрьләре үз әсәрләрендә табигатьне саклау проблемасын, кешегә сак мөнәсәбәт кирәклеген, шәхескә карата игътибарлылык, кайгыртучанлык җитмәү проблемасын, яшьләрдәге рухи гариплекнең сәбәпләрен ачыклау; игенченең, терлекченең, эшченең хезмәтен тиешенчә бәяләү проблемаларын күтәрәләр.

Егор Уткин «Нәзирә» поэмасында үз чоры яшьләренең хис-омтылышларын сурәтли, Нәзирә һәм Зәкинең тормышта үз урыннарын табу мәсъәләсен яктырта. Алар, күп каршылыкларны җиңеп үткәч, тормышларының мәгънәле, эчтәлекле булуларын тоялар:

« Янып яши белсәң,

Якты бирсәң,

Һәркайда да тормыш якты бит» [Егор Уткин 1967:22].

Бондюг заводы тарихы, эшчеләр тормышы темасы төбәгебезнең һәр әдибе иҗатында чагылыш таба. Татарстанның иң карт заводы булган Бондюг заводы турында Шәриф Камал, Фатих Кәрим, Эдуард Касыймов кебек күренекле татар әдипләренең дә әсәрләре билгеле. Ш. Камал «Таулар» исемле 4 пәрдәлек пьесасында бу завод тарихын, аның эшчеләре тормышын үзенчәлекле итеп яктырта, уң оппортунистларга каршы көрәш һәм аларны фаш итү вакыйгаларын бирә [Ш. Камал 1952:9]. Эдуард Касыймов та «Чулман – оныклар дәрьясы» дилогиясендә (аңа «Томан аша» һәм «Һаваларда тургай» романнары керә) шулай ук химия заводына бәйле вакыйгаларны тасвирлый, төрле чор, төрле даирә кешеләре тормышыннан катлаулы язмышларны гәүдәләндерә. Фатих Кәрим «Җиденче мич» әсәрендә эшчеләрнең батыр хезмәтен ачып бирә. Әлбәттә, шундый олпат язучыларның йогынтысы зур була. Егор Уткин, Марсель Гыймазетдинов, Илгиз Абдуллин, Дифгат Сирай, Нәҗип Фатыйхов һ.б. төрле елларда әлеге теманы яктырталар. Егор Уткин җирле халык тормышында химия заводының ролен күрсәтеп:

… Мине завод тартып колактан

Үстерде бит. Монда культура,

Якын дуслар – шуны аңлыймсың, – дип яза. Алга таба:

… Зәки – эшче, заводта ул

Транспорт цехында,

Белә машина телен,

Күп серләрне ачты аңа

Заводта алган белем [Егор Уткин 1967:15,18].

Марсель Гыймазетдинов та заводның әһәмиятенә басым ясый:

… Чулман ага, дулкын-сәламнәрен

Ак яулыктай болгап Бондюгка.

Заводларың химикатлар бирә,

Илне күмеп тагын байлыкка.

Тарихына керде ил уллары:

Менделеев, Карпов, Гассарлар.

Инде яшьләр килде яшәртергә:

Яңа кала алар салалар [Марсель Гыймазетдинов 1992: 14].

Шул ук вакытта ул табигатьне, кешенең яшәү шартларын сәламәт, саф килеш саклау проблемасын күтәрә:

… Шул химия заводыннан чыккан

Төтеннәрдән хәтта кара кар, – дип кисәтә.

… Юылалар Кама суы белән,

Ашламалар, кара күмерләр.

Киләчәккә бездән ниләр калыр,

Әйтегезче миңа, кешеләр? – дип, чаң суга. Бу хәлдән чыгу юлын да күрсәтә:

… Тик төзергә кирәк яңаларны

Табигатькә зыян итмәстәй.

Сулар һава бозык, газ исе, дип,

Аннан яшьләр булсын китмәстәй.

Иңгә, буйга, биеклеккә үс син,

Чал тарихлы гүзәл Бондюгым … [Марсель Гыймазетдинов 1992: 16].

Марсель абый – җир кешесе! Җирдән, туган туфрактан шыткан шигырьләр яза ул.

Китәсем юк сездән аерылып,

Ишетәсезме, басу-кырларым!

Гомеремне сезгә багышладым,

Сезгә булсын туар җырларым [Марсель Гыймазетдинов 1994: 131], – дип язган шагыйрьнең җырларына әле башаклар шавы, әле тургайлар моңы килеп кушыладыр сыман. Туган ягы белән бәйле һәр нәрсәне, табигать күренешен үз иҗатында җанландыра шагыйрь. Марсель Гыймазетдиновның шигырьләре жырлап тора. Шуңа күрә дә бик күп шигырьләренә төрле композиторлар матур-матур көйләр язганнар. Аның «Туган якның китмәс кошлары без», «Аккош канат кагына», «Килмисең син көлеп», «Язлардан алалмыйм күземне» кебек җырларын халык яратып җырлый.

Шагыйрә Наилә Миннәхмәтова әсәрләренең бүлекләрен «көлтә» дип атый. Бу юкка түгел, чөнки аның иҗатыннан да игеннәр шавы, җир сулышы бөркелә. Киләчәкне балаларда күреп, ул болай дип яза:

Балалар, балалар

Киләчәккә баралар,

Юллар ярып баралар,

Яшәү ямен табалар. [Н. Миннәхмәтова 2009:38]

Шагыйрә халкым киләчәктә дә белемле, әдәбиятлы һәм мәдәниятле, Тукайлы булыр, Тукай рухы белән яшәр, дигән өметләрен белдерә:

Тукай рухы мәңге сүнми яшәр,

Татар халкы әгәр яшәсә.

Шигырьләре үткән заман түгел,

Безнең белән яши янәшә,

Гасырлардан гасырларга күчеп,

Киләчәктән Тукай эндәшә! [Н. Миннәхмәтова 2008:75]

Бөек Ватан сугышы, Бондюглыларның батырлыгы темасы һәр җирле төбәк әдибе иҗатында аерым урын алып тора. Менделеевск шәһәренең бер мәктәбен тәмамлаучылар арасыннан гына да 6 Советлар Союзы Герое чыккан бит! Шәһәр үзәгендә һәйкәл, каһарманнар аллеясы – изге урыннар. Егор Уткин, Наил Тимербаев, Нәҗип Фатыйхов, Хәсән Сәйфуллин, Егор Уткин исемендәге премия лауреаты шагыйрь Илгиз Абдуллиннар үз әсәрләрендә каһарман шәхесләребезнең, тыл һәм хезмәт ветераннарының исемнәрен мәңгеләштерделәр.

Шагыйрә Наилә Миннәхмәтова Бөек Ватан сугышына багышланган «Каһарманнар» шигырендә « Кол булмаган, көл булмый», – дип, герой-якташларның батырлыгы буыннар тарафыннан онытылмаячагын искәртә. [Н. Миннәхмәтова 2008:181].

Көне буе завод-фабрикаларда яки басу-кырларда, мәктәпләрдә яки мастерскойларда тир түгеп эшләп кайтканнан соң кулына каләм алган якташларым вакыйгаларны, образларны, тойгы-кичерешләрне ышандыргыч, тормышчан, җанлы итеп сурәтләп биргәннәр. Нәкъ менә аларның иҗат җимешләрен мәктәпләрдә туган як тойгысын тәрбияләүче, туган җирнең, туган нигезнең, газиз халкыбызның рухын кадерләргә, сакларга һәм яратырга өйрәтүче әсбап итеп кулланасы иде.

Әдәбият

Абдуллин И. Кыр чәчәкләре. – Менделеевск: АҖТ. 1999. – 63 б;

Гыймазетдинов М.Г. Язлардан алалмыйм күземне. – Казан:Татарстан китап нәшрияты.1992. – 72 б;

Гыймазетдинов М.Г. Син мине белмисең. – Казан:Татарстан китап нәшрияты. 1994. – 176 б;

Заһидуллина Д.Ф. Урта мәктәптә татар әдәбиятын укыту методикасы.

– Казан: Мәгариф. 2000. -335 б;

Миннәхмәтова Н.М. Утырып уйлар уйладым. – Яр Чаллы, 2008. – 150 б;

Миннәхмәтова Н.М. Мәхәббәт һәм гомер. – Менделеевск, 2009. – 223 б;

Тимербаев Наил. Батыр авылдашларым. – Яр.Чаллы. 2001.

Уткин Е.В. Кырлар сәламе. – Казан: Татарстан китап нәшрияты.1967.-25 б;

Уткин Е.В. Минем романтикам. – Казан: Татарстан китап нәшрияты.1971. – 64 б;

Уткин Е.В. Күңелемә коя чишмәләр. – Казан: Татарстан китап нәшрияты. 2007. – 240 б;

Фатыйхов Н. Бондюг и бондюжцы. Казань: Татарское книж.изд. 1996. – 250

Хатипов Ф.М. Әдәбият теориясе. – Казан: Раннур. 2002.– 352 б.

ҖИРЛЕ ТӨБӘК ӘДИПЛӘРЕ ИҖАТЫН ӨЙРӘНҮ МӘСЬӘЛӘСЕ

Минеханова А.Ф.

Менделеев районы

гомум урта белем бирү мәктәбе

Фәнни җитәкче: Минеханова В.М.

Син кем? - дип сорасалар, син документыңны, паспортыңны күрсәтәсең:

анда төп мәгълүмат язылган.

Әгәр дә халыктан, син нинди халык, дип сорасалар,

халык документ урынына үзенең галимен, язучысын,

рәссамын, композиторын, сәясәтчесен, хәрби җитәкчесен күрсәтә.

Рәсүл Гамзатов.

Туган як! Туган як кеше өчен ата - анасы кебек үк кадерле. Туган туфрагында кеше аягына баса, тәпиләп китә, шуннан аның теле ачыла, ул тәүге сүзен әйтә.Торган саен син туган якның гүзәллеген ныграк аңлыйсың, байлыкларын күз алдына ачыграк китерәсең.

Туган җир! Туган төбәк ! Туган табигать! Һәр кеше өчен нинди газиз, тирән мәгьнәле сүзләр!

Туган якның бай тарихы һәм мәдәнияте, табигате һәм көнкүреше - болар барысы да кече яшьтән үк балалар тормышының бер кисәгенә әверелә.

Әдәби туган якны өйрәнү әдәбиятны тирәнрәк аңларга, аның тормыш белән бәйләнешен төшенергә булыша, туган төбәкне танып белергә, патриотик, әхлакый, эстетик тәрбия бирергә ярдәм итә.

Әдәби туган якны өйрәнү - ул билгеле бер төбәк белән бәйле әдәби, әдәбият тарихына караган материаллар җыю дигән сүз.

Бүгенге әдәбият фәнендә әдәби туган як материалларын файдалану проблемасы, тарихи - мәдәни мирасны туплау, ул мираста аерым төбәкләрнең өлешен, урынын барлау проблемасы актуаль яңгыраш алды. Чөнки без уку - укыту һәм тәрбия эшендә абстракт төшенчәләрнең, гомуми матур сүзләрнең тәэсир көче түбән булуын аңладык. Шундый төшенчәләрнең берсе - туган ил. Ләкин әлеге төшенчәнең сүзләр арасында конкрет мәгьнәсе күмелеп кала язды. Туган ил - ул син яшәгән җир, авыл, төбәк , син яраткан табигать, син хөрмәт иткән кешеләр. Туган ил, туган як, туган авыл! Һәркем өчен иң мөкатдәс, иң изге, иң кадерле сүзләр алар. Кеше кайда гына булмасын, ул иң беренче чиратта, әти-әнисен, туган ягын искә төшерә, алар белән бәйләнешле истәлекләрен яңарта. Ләкин алар турында уйланмау, әлеге төбәкнең тарихын, бүгенгесен белмәү, кызыксынмау аны яратмауга тиң. Шулай итеп, үз төбәген белмәгән, өйрәнмәгән , аңа битараф кеше үз туган илен ярата алмый. Димәк, патриотик тәрбия, туган илне, милләтне ярату, милләткә хезмәт итәргә әзер булу хисләре тәрбияләү өчен туган төбәк материалларын белү, өйрәнү мөһим, алар уку-укыту процессының нигезендә ятырга тиеш булалар.

Мәктәптә әдәби туган якны өйрәнүнең максат- бурычлары, формалары, ысуллары күптөрле: якташ әдипләрнең тормыш һәм иҗатларын тикшерү, музейлар, әдәби почмаклар ачу, стендлар, альбомнар төзү, фольклор материалларын туплау һәм өйрәнү , истәлекле әйберләр, экспонатлар җыйнау, әдәби кичәләр, очрашулар үткәрү һ.б. Бу зур эштә аларга әдәби, тарихи чыганаклар, җирле һәм гомумән вакытлы матбугат, архив, музей материаллары, мемуар әдәбият, төрле хатлар, кулъязмалар, өйрәнелә торган әдипләрне якыннан белгән кешеләр дә һәм үзләре әдипләр дә ярдәмгә килә.

Шушы максаттан чыгып мин әдипләрнең әсәрләре, алар турында вакытлы матбугат битләрендә чыккан мәгьлүматларны өйрәндем , бу шәхесләрне якыннан белгән кешеләр белән очраштым, музейлар һәм мәктәпләрдә, мәдәният учаклары булган - китапханәләрдә булдым һәм бу материалларны үземнең хезмәтемдә файдаландым.

Менделеев төбәген әдәби яктан өйрәнүгә хезмәтләр юк. Әмма темага мөнәсәбәтле аерым мәкаләләр, факт - мәгьлүматлар вакытлы матбугат битләрендә очрап тора.

Бу уңайдан Менделеевск шәһәрендә чыгып килә торган "Менделееск яңалыклары" газетасы игьтибарга лаек. "Менделеевск яңалыклары" милли күтәрелеш алгарышның бер чагылышы буларак, 1990 елның июнендә чыга башлады. Яңа газета " Сөй гомерне, сөй халыкның дөньясын!" дигән өндәү алды. Өндәү генә түгел, программа иде бу. Менә унтугыз ел дәвамында "Менделеевск яңалыклары" журналистлары аңа тугры.

Зур өметләр баглап ачылган газета беренче саныннан ук укучысын милли яңарышка өндәде, телне, гореф - гадәтләрне, милли мәгарифне үстерүгә йөз тотты.

Газета соңгы вакытта район - шәһәр хакимияте башлыгы карары нигезендә Менделеев төбәгеннән чыккан күренекпе шәхесләр, фән, әдәбият, сәнгать өлкәсендә танылган якташларның тормышын, иҗатын өйрәнү, алар турында мәгьлүмат туплау, аларны пропагандалау өстендә эшли." Күренекле якташлар" рубрикасында алар турында мәкаләләр, көндәлекләреннән өзекләр, тәрҗемәи мәгьлүматлар, әдипләр белән әңгәмәләр басылып тора.

Шулай итеп Менделеев төбәген әдәби яктан яктыртуга җирле вакытлы матбугатта, жирле авторларның китаплары да ярдәмгә килә. Ләкин Менделеев төбәген әдәби яктан өйрәнүгә җирле авторлар гына түгел, ә күренекле галимнәребезнең дә эзләнүләре, гыйльми эшләре дә кушылса, бу тема тагын да тулыланып һәм өйрәнелеп , киң масса укучыларга җиткерелер иде.

Үзең яшәгән төбәкнең туган як , туган ил булуына ышану өчен , билгеле, аның үткәненә, бүгенгесенә күз саласың, киләчәк турында уйланасың. Үткән белән очрашу теләге сүнми дә, сүрелми дә. Менә шул теләк тарих битләрен ачарга мәҗбүр итә дә инде. Һәр төбәкнең үз тарихы һәм үзенең күренекле шәхесләре була. Алар турында горурланып сөйләнелә, кылган гамәлләре хөрмәтләнә, яшь буынны да шулар үрнәгендә тәрбияләү максаты куела.

Безнең Менделеев төбәгенең шифалы туфрагында туып-үскән һәм хәзер исемнәре Татарстанга гына түгел, хәтта башка милләтләргә дә билгеле булган данлы якташларыбыз белән хаклы рәвештә горурлана алабыз. Шулар арасында милләт язмышы, аның киләчәге турында уйланып, халкыбызның рухи дөньясын баетуда, матурлауда зур хезмәт куючы, әдәбиятыбызга намуслы хезмәт итүче әдипләребез дә лаеклы урын били.

Һәрбер төбәк үзенчә матур, үзенә генә хас традицияләре, гореф-гадәтләре, яшәешләре белән аерылып тора. Менделеев районы зур түгел. Ул туган республикабызның күп милләтле халкы белән бер сулышта, бер максат белән эшләп, аның икътисадына булганча өлешен кертеп, кайнап-кайнашып, тулы канлы тормыш белән яшәүче татар, рус, удмурт, мари халыкларын берләштерә, киләчәккә зур өмет белән карап хезмәт итә.

Башлангычы узган гасырга барып тоташучы, 136 еллык тарихы булган илебез химия промышленносте тармагында иң өлкән предприятие “Л.Я.Карпов исемендәге химия заводы” акционерлык җәмгыяте районыбызның гына түгел, җөмһүриятебезнең дә горурлыгы, илебезгә күпләп сугыш һәм хезмәт каһарманнарын биргән завод ул. Илебез икътисады авыр чор кичерү чорында җитештерүне саклап кала алган. Яңа Менделеев химия заводы да бүген икенче сулышын алып, эшне дәвам итә алды. Республиканың иң затлы дәвалау үзәге булган “Ижминводы” курорт-саноториясе районыбызның әһәмиятле тармакларын тәшкил итәләр.

Тирә-юнь авылларыбыз үсә, үзгәрә, яңарышка баралар. Мәдәният, иҗат учаклары сүнми-сүрелмичә, камилләшә барып, булган талантларны барлап, яшь көчләрне үстерүгә игътибарларын юнәлтәләр. Менделеев җирлегендә чынлап торып талантлар җитәрлек. Исемнәре җөмһүриятебездә танылган, халык күңелен яулаган язучы-шагыйрьләребез Нур Шәриф, Дифгать Сирай, Марсель Гыймазетдинов, Егор Уткин, Камил Галеев, Гайшә Сәгъдиева иҗаты яктылыгында иҗат итүче Фәния Шакирова, Илгиз Абдуллин, Наил Тимербаев, Наилә Миннәхмәтова, Фирдәвес Рәхмәтуллина кебек әдипләребезне хөрмәт итәбез һәм иҗатларын өйрәнәбез. Менделеев районында Егор Уткин исемендәге премия булдырылды. Татарстан Язучылар берлеге белән сөйләшенеп, ул быел республикабыз язучылары премиясенә әверелде. Илгиз Абдуллин һәм Наил Тимербаев Егор Уткин исемендәге әдәби бүләккә лаек булдылар.

Менделеев муниципаль районы мәгариф бүлеге каршында “Бәллүр чишмә” балалар иҗат берлеге эшләп килә. Бу иҗат түгәрәгенә берничә ел рәттән мәктәбебез укучысы Ләйсән Гәйнетдинова да йөрде. Сыйныфташлары арасында үзенең тырышлыгы, табигый сәләте һәм шигъри җанлылыгы белән аерылып торды ул. Башлангыч сыйныфта укыганда ук, үзенең шигырьләрен яза башлады. “Язгы лирика” исемле беренче шигырь җыентыгы 2004 елда басылып чыкты. 2006 елда “Йөрәк сере” исемле икенче шигырь җыентыгы дөнья күрде.

Шигырьләр белән беррәттән хикәяләр дә иҗат итә әле ул. Татар телендә генә түгел, хәзер рус һәм инглиз телләрендә дә яза, чөнки Ләйсән хәзерге көндә Яр Чаллы дәүләт педагогия институтының чит телләр факультетында белем ала. Мәкаләләре район газета битләрендә басылып тора. “Мин үземнең характерым, эчке дөньям белән җыр-моңга, матурлыкка, сәнгатькә гашыйк кеше. Мөгаен, бу омтылышлар гомерем буе күңелемне сугарыр. Киләчәктә яхшы итеп укып чыгып, тормышта үз юлымны табарга телим. Шигырьләремә музыка язылып, матур җырлар тууын да теләр идем. Ничек кенә булмасын, Тукай, Җәлилләр юлы буйлап атлавым минем өчен бөек шатлык кына түгел, ә иксез-чиксез горурлык та. Кулымдагы каләмемне үткен итеп, иҗат чишмәләре саф, мул сулы итеп саклап яшәргә язсын иде”, - дип яза ул шигырьләр җыентыгының кереш өлешендә.

Ә без үз чиратыбызда Ләйсәннең уңышларына сөенәбез һәм аның белән горурланабыз, чөнки ул безнең мәктәбебезнең укучысы. Күзгә күренмәс нечкә җепләр аны безгә бәйләп тора.

Әдәби туган якны өйрәнү безнең Менделеев төбәгендә еллар дәвамында, еллар арткан саен, аның эшләгән эше дә үсә бара. Безнең төбәктә туган якны өйрәнүнең максатлары һәм бурычлары күп төрле. Мәктәптә әдәби туган якны өйрәнү юнәләшендә җитди генә эшләр башкарыла: музей, әдәби почмак, түгәрәкләр эшли, тупланган материаллар укыту - тәрбия процессында файдалыныла. Якташ әдипләр , алар белән бәйләнешле сәнгать әһелләре, хезмәт һәм сугыш ветераннары да өйрәнелә . Туган якны бу рәвештә тикшерү эшне тагын да төрләндерә, тагын да кызыклырак һәм файдалырак итә. Мәктәпләрдә, китапханәләрдә, музейларда "Туган ягым - Менделеев төбәге ", "Туган ягым - яшел бишек", "Шушы яктан, шушы туфрактан без!", "Әллүки", "Шигьри тамчылар", "Син сазыңны уйнадың...", "Моңлы аһәң" кебек әдәби почмаклар, стендлар, газеталар бар. Бу почмакларда район турында китаплар, газета - журналлар, шушы төбәктә туып үскән әдипләрнең рәсемнәре, әсәрләре, мәкаләләре алып тора.

Ватанга бирелгәнлек хисе тәрбияләүдә туган як тарихын өйрәнү зур ярдәм итә. Киләчәк буынның нигез ташы истәлекләрдән салына, музейлар берләштерә. Булган мирасыбызны көлгә әйләндермәскә музейлар ярдәм итә. Кызыклы эшнең кызыксынучылары да була аның. Музей -укучылар өчен белем чыганагы һәм иҗат мәйданы.

Менделеев төбәгенең һәрбер авыл мәктәбендә туган як өйрәнү музейлары бар. Шуларның берсе, үзебезнең Турай урта мәктәбе музеена тукталып үтәсем килә. Музейны оештыручы - туган якны өйрәнү түгәрәге җитәкчесе – Зиннатуллина Рәмзия Хаккый кызы.

Музей мәктәптә зур бер бүлмә били. Ул - тарих һәм әдәбият укытуның аерылгысыз бер өлеше.

Күргәнебезчә, әдәби туган якны өйрәнү зур әһәмияткә ия. "Әгәр язучыны аңларга теләсәң, аның туган ягында бул", - ди Гете. Дөрестән дә,әгәр шагыйрьнең яки язучының язган әсәрен аңларга теләсәң, беренче чиратта, аның туып - үскән төбәге , табигате һәм тормыш юлы белән танышырга кирәк. Чөнки барлык язучыларның да иҗаты туган ягы белән бәйләнгән була.

Шулай ук, мәктәптә әдәби туган якны өйрәнүнең дә әһәмияте бик зур, Туган якны өйрәнү укучыларның әдәбият өлкәсендә, төрле фәннәрдән алган белемнәрен баетып, тирәнәйтеп кенә калмый, аларга бу белемнәрне җәмгыятьтә файдалы эшләрдә кулланырга да юнәлеш бирә. Туган якны өйрәнгәндә укучылар якташларының китапларын укый, андагы геройлардан үрнәк алырга тырыша, шул әсәрләр нәтиҗәсендә укучыда туган төбәгенә , халкына, Ватанына мәхәббәт арта, язучы якташлары белән горурлану хисе уяна.

Әдәбият

Абдуллин И.И. Бер җылы сүз: Шигырьләр. – Чаллы: “Камаз” нәшрияты, 1994. – 64б;
Гайнетдинова Л.Н. Язгы лирика: Шигырьләр. – Менделеевск, 2004. – 50 б;
Гайнетдинова Л.Н. Йөрәк сере: : Шигырьләр. – Менделеевск, 2006. – 92 б;
Гыймазетдинов М.Г. Яшәү мәгнәсе: Шигырьләр. – Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1990. – 63б, рәсеме белән;
Миннәхмәтова Н. Утырып уйлар уйладым: Шигырьләр, хатирәләр, истәлекле әңгәмәләр. – Яр Чаллы, 2008. – 156 б. фоторәс. б-н.;
Сәгъдиева Г.С. Күңел хисләре: Шигырьләр. – Яр Чаллы, 2002. – 56 б;
Тимербаев Н.Ш. Батыр авылдашларыбым. – Яр Чаллы, 2000. – 100 б;
Уткин Е.В. Күңелемә коя чишмәләр: Шигырьләр, поэмалар. – Казан: Татарстан китап нәшрияты, 2007. – 239 б;
zaisch4.3dn.ru/sborniki/tatar.doc

ҖИРЛЕ ЯЗУЧЫЛАРЫБЫЗ ӘСӘРЛӘРЕНДӘ ФИКЕР ҺӘМ ХИС ТӨРЛЕЛЕГЕ

Минһаҗева И.В.

9 нчы урта мәктәп

Фәнни җитәкчесе: Газеева Ф.С

“Шагыйрь композитор булырга тиеш”

Һ.Такташ

Шигырь – эмоциональ, хисле сөйләм. Ул - тойгы-фикерләрне,омтылыш-кичерешләрне сурәтли. Күңел уйларын, сизелер-сизелмәс тибрәнешләрен борынгы әдипләребез аеруча күркәм, мөһим күренеш дип санаганнар булса кирәк. Аны гадәти сөйләм теле белән, чәчмә рәвештә әйтеп бирсәң, артык салкын, төссез чыгар, хикәяләү формасы предметның затлыгына тәңгәл килмәс кебек тоелган, күрәсең. Кешенең кәефен, дулкынлану халәтен бары тик шундый ук дулкынландыргыч рәвештә тасвирлауны гына шагыйрьләр табигый дип исәпләгәннәр, ахрысы. Әле хәзер дә, күңел ташыган мәлдә яки кинәт туган зур кичерешләр вакытында, адәм баласының, прозаны кирәксенмичә, җырлап җибәрүе, биеп алуы, тойгыларын сәнгать чараларына күчерүе әнә шуңа ишарә итмиме?

Күңел дөньясы – күзгә күренми торган, җисемсез, предметсыз хәят ул. Аңа сурәтлелек бирү өчен шагыйрь өстәмә эстетик чараларны: рифма, строфаларны, телдәге сурәтле бизәкләрне ярдәмгә чакыра. Алар күпмедер дәрәҗәдә нормалаштырылган сөйләм хасил итәләр – монда шигырь юллары гына түгел, хәтта иҗекләр дә билгеле бер санда гына киләләр, сүзләр зарури рәвештә диярлек бер-берсенә аваздаш яңгырыйлар. Шигърилек тудыручы һәрбер сыйфат сөйләмгә яңа матурлык өсти, аны килешле, ыспай итә һәм, барыннан да мөһимрәге, кичерешләрне образлы, предметлы итеп күз алдына китереп бастыра. Шулай ипле әйтү нәтиҗәсендә шигъри гәүдәләнгән уй-хисләр күңелгә хуш киләләр, бик җиңел хәтергә кереп, берегеп калалар.

Иҗади эшебезнең темасы: “Җирле язучыларыбыз әсәрләрендә фикер һәм хис төрлелеге”. Бу теманы актуаль дип саныйбыз, чөнки җирле язучыларыбызның иҗаты әле әдәбият белеме ягыннан ныклап өйрәнелмәгән.

Хәзерге шигъриятнең төп үзенчәлекләре нидән гыйбарәт соң? Аңа нинди сыйфатлар, яңа тамга-билгеләр хас? Аңлашыла ки, төрле юнәлешләрдә барган үзгәрешләрнең барысына да тукталу мөмкин түгел. Шигъриятнең халык яшәешендә, Татарстан язмышында тоткан урыны елдан-ел арта, бу күренешнең мәгълүм сәбәпләре бар.

90-нчы еллар башында сәяси, иҗтимагый, икътисади үзгәрешләр, борылышлар йогынтысында татар халкының ачы язмышы турында уйланып, борчылып язылган, тарихи аң белән сугарылган шигырь-поэмалар күбрәк иҗат ителә Поэзия милләт азатлыгы, татар телен, халыкның динен, гореф-гадәтләрен, меңәр еллар дәвамында камилләшә, чарлана килгән әхлак кагыйдәләрен саклау өчен көрәш юлына чыга.

Күренекле татар шагыйрьләребез белән бер рәттән җирле әдипләребез Ф. Шаех, Г.Әхтәмова, Г.Әгъләмҗаннар кебек кыю фикерле шагыйрьләр нәкъ шул юнәлештә татар поэзиясенең йөзенә кызыллык китермәстәй әсәрләрен безгә ирешетерделәр. Ф.Шаехның уйчан, мәгънәле, реалистик поэзиясен Г.Әхтәмова белән Г.Әгъләмҗанның шартлы алымнарга бай, дәртле, көтелмәгән борылышлы шигырьләре тулыландыра. Г.Әхтәмова шигърияткә хатын-кызның уйлау рәвешен, шатлыгы-кайгысын, рухи матурлыгын алып килде.

Поэзиянең үсеш юллары турында сүз алып барганда, Н. Юзиевның фикеренә басым ясамый калып булмыйдыр. “Бүгенге шигырьнең төп характерын берничә сүз белән генә аңлатуы, әлбәттә, кыен, - ди ул, әмма шунысын ачык итеп әйтеп була: ул заман һәм заман кешесе белән бергә үзгәрә бара; аның аһәңе һәм структурасы яңара, төрләнә һәм катлаулана, шигъри сүзнең егәрлеге, энергиясе һәм нюанслары арта, күренеш-детальләрнең мәгънәлелекләре көчәя ..., лирик башлангыч тирәнәя” [Юзиев,1973,25]. Бу очракта, мисал рәвешендә, Ф.Шаехның “Дала тулпары”, Г.Әгъләмҗанның “Урак өсте”, Г.Әхтәмованың “Гөлчәчәк”, “Зәңгәр хыял” шигырьләренең заманча яңгыраган сайланмаларын әйтеп үтәргә мөмкин. Шигъри үзенчәлекләре, тәэсир итү ысуллары төрле-төрле булган әлеге шагыйрьләрнең рухи уртаклыгы тирән. Ә шулай да иҗатчының тирә-юньне ничек кабул итүе бик мөһим: әдәби әсәр язучы тарафыннан тудырыла бит. Әдип – бу эшнең остасы, сүз ярдәмендә мавыктыргыч, мәгънәле, гыйбрәтле яңа дөнья төзүче зат ул. Шуның белән бергә әдип – аерым бер шәхес тә бит әле. Аның үзенә генә хас характеры, хис-кичерешләое, томыш тәҗрибәсе бар. Шуңа күрә ул билгеле бер күренешләрне күңеленә бик якын ала, алар хакында уйлана, баш ваата; икенчеләренә битараф карый, кайбер хәлләр анда ризасызлык хисе уята.

Лирика – шигъриятнең иң сизгер һәм өлгер төре. Хәзерге лирика үзәгендә торган шәхес киеренке физик һәм акыл хезмәте белән яши. Татар поэзиясендә бу эзләнүләр Ф.Шаех иҗатында ачык гәүдәләнеш тапкан. Аның иҗатында фәлсәфи-лирик башлангыш тирәнәя, ныгый. Дөньяда һәр күренешнең, табигатьнең, фикернең үз кыйммәте, үз урыны бар, ди шагыйрь. Шулар арасында шәхес аеруча игътибарга лаеклы:

Яшәдем мин кайчак давыл булып, кайчак утлар булып дөрләп тә.

Җәйге көндә шул күкрәүле болыт яшен ата минем йөрәккә.

(“Төнге яшен”)

Автор шәхес кичерешләре турында саклык һәм нәзакәтлек белән яза. Гомумән, Ф.Шаех, шигырьнең эчтәлеге таләп иткәнчә, яңгырашны төрләндерә, сурәтләү чараларының, шәхеснең эчке дөньясы кебек үк, бай һәм төрле булуы турында туктаусыз кайгырта, эзләнә.

Г. Әгъләмҗанның лирик герое – ялкынлы йөрәкле, көчле ихтыярлы шәхес. Ул йомшак, җебеп, югалып калучыларны өнәми. Ә инде кешенең кешелеген билгеләүче сыйфатын – хезмәткә мөнәсәбәтен, зурлый. Г. Әгъләмҗан поэзиясе фәлсәфи яктан байый, лирик затның рухи дөньясы катлаулана.

Кешеләрнең шатлык-кайгыларын укып була карап күзенә,

Кайгың булса – бир үземә барын, шатлыкларың калсын үзеңә.

(“Туган көнең белән, Ык кызы!..“)

Г.Әгъләмҗан туган халкының язмышы, үткәне турында туктаусыз уйлана. “Сүзләр җыям”, “Барла, халкым, тарихыңны!..” кебек шигырьләрендә ул ерак тарихны, аның сәхифәләрен бүгенге югарылыктан торып бәяли.

Билгеле ки, пейзаж лирикасының нигезендә табигать белән бәйле хис-кичереш, тойгы, халәт ята. Табигать күренешеләре кешегә төрлечә тәэсир итә, ә пейзаж лирикасы гаҗәеп табигать образларына ия. Нәкъ шушы образлар шагыйрьнең табигатьне күрү рәвешен, аны бәяләвен күрсәтә. Җирле шагыйрьләребез иҗатында да пейзаж лирикасын чын мәгънәсендә күрә алабыз (Ф.Шаех “Туган ягым – Чәҗ буйлары”, Г.Әхтәмова “ Хакыйкать бер” һ.б.).

Г.Әхтәмова иҗатына килгәндә, аның шигырьләре, гомумән, үзенчәлекле яңгырый. Алар гражданлык хисе, миһербанлылык, кешегә һәм табигатькә мәхәббәт кебек шигъриятнең элек-электән килгән сыйфатларын бүгенге көн күзлегеннән, яңа биеклектән килеп ачарга омтылалар. Ул әлеге буын поэзиясенең эчке гүзәллеген, самими яңгырашын саклау, халык язмышын, киләчәге өчен көрәшен, тормыш күренешләрен яңача яңгырату, җыйнак композицияне, төзек яңгырашны “сафка бастыру” рухы белән яши.

Шагыйрьне хикмәт иясе, ә шагыйрьнең төзү материалы – тел, диләр. Моның белән килешми булмый. Чөнки тел сүзләрнең мәгънәләренә, үзара катлаулы бәйләнешләренә, үзенчәлекле яңгырашларына таянып, дөньяның яңа гармониясен ачышуда катнаша, кешене камап алган тирәлекне сурәтли, кешенең фикер-хисләр дөньясына үтеп керә. Көдрәтле көче белән үтеп керә дә, шул фикер-хис дөньясын шигъри чаралар һәм шигъри тел ярдәмендә укучыга да үтә күренмәле ясый аны хисси конкретлыгында күз алдына бастыра.

Йомгак ясап, шуны әйтәсе килә: иҗади эшебездә без, җирле әдипләребезнең әсәрләре аша шигырь чараларының шигъри фикер белән бәйләнешен, хис-фикер җегәрлегенең авазлар энергиясенә әверелүен, сүзләр дөньясына күчүен, аларның үсешен-үзгәрешен күрсәтергә тырыштык.

Күргәнебезчә, тормышны танып белүнең формалары һәм алымнары гаять хәрәкәтчән. Татар халкының сурәтле фикерләве һәрвакыт хәрәкәттә. Ул чордан чорга, буыннан буынга байый бара, чынбарлыкны тирәнрәк ачу юлларын эзли.

Әдәбият

Әгъләмҗан Г.З. Урак өсте. – Казан: Матбугат йорты,2000. – 144 б.
Әхтәмова Г.Х. Зәңгәр хыял. – Чаллы: “Хәерле иртә” нәшрияты, 2000. -75 б.
Хатипов Ф.М. Әдәбият теориясе. – Казан: Мәгариф, 2000, - б. 44.
Шаех Ф.Г. Дала тулпары. – Чаллы: “Мәгърифәт” нәшрияты, 1996. – 239 б.
Юзиев Н.Г. Хәзерге татар поэтикасы. – Казан: Тат. кит. нәшр., 1973. – 25 б.

Blog

Татар телен дәҮЛӘти дәРӘҖӘГӘ КҮТӘРҮ хакында фикерләрем бар