AZƏrbaycanşÜnasliğIN
| Вид материала | Документы |
- AZƏrbaycanşÜnasliğIN, 13391.37kb.
ЛИТЕРАТУРА
XÜLASƏ Azərbaycan erməni terrorizminin obyektinə çevrilmişdir. 1993-cü ildən başlayaraq Azərbaycan beynəlxalq terrorizmlə mübarizə prosesinə qoşulmuşdur. Beynəlxalq terrorizmlə mübarizə sahəsində dövlətlərarası əməkdaşlığın prinsipləri və onun əsas istiqamətləri ölkənin milli maraqları ilə şərtlənir. Terrorizmlə mübarizə sahəsində prinsiplərin müəyyən olunmasında xüsusi rol Azərbaycanın Prezidenti İlham Əliyevə məxsusdur. Beynəlxalq terrorizmin qətiyyətlə pislənməsi məsələsində Azərbaycan sərt mövqe nümayiş etdirir. SUMMARY Azerbaijan is object of the armenian terrorism. Since 1993, Azerbaijan has joined in process of struggle against the international terrorism. Principles of international cooperation in struggle against the terrorism and its basic directions are caused by national interests. In declaration of principles in struggle against terrorism the special role belongs to the President of Azerbaijan Ilham Aliyev. Azerbaijan occupies a firm position in a question of condemnation of the International Terrorism. Bayterekova Jeneşkul РЕПРЕССИРОВАННЫЕ ТЮРКОЛОГИ АЗЕРБАЙДЖАНА И КАЗАХСТАНА Репрессии 30-х годов полностью ликвидировали целое поколение национальной интеллигенции языковедов, историков, археологов, этнографов по обвинению в «пантюркизме» именно за то, что они исследовали языкознание, историю, фольклор и национальную культуру своих народов, подчеркивали их историчность, этнокультурную самобытность, героическое прошлое, тюркско-генетическое родство и необходимость единства и более тесных культурных связей родственных народов. Бекир Вагарович Чобан-заде -поэт, выдающийся ученый-тюрколог. Б.В.Чобан-заде родился в 1893 г. В семье пастуха, посещал приходскую школу, прогимназию. Городской глава Решид Медиев способствовал способному Бекиру, направив на учебу в лицей в Стамбул за счет городского благотворительного общества. В Турции Б.В.Чобан-заде закончил Константинопольский турецкий лицей по словесности и параллельно окончил 3-х годичный курсы арабского и французского языков и получил право на преподавание данных языков в школе и в лицеях. В 1915г. Б.В.Чобан-заде едет в Одессу, изучает славянские языки, затем едет в Венгрию поступает на историко-филологический факультет Будапештского университета. Здесь он сразу входит в мир науки, где получил хорошую тюркологическую подготовку. Блестяще защитив в 1920 г. докторскую диссертацию, преподает в Будапештском и Лозаннском (Швейцария) университетах и в 26 лет становится профессором обоих университетов. В 20-х годах в Крыму происходят бурные политические события, начинался переломный момент эпох. Возвращается на родину и Чобан-заде. В 1921 году провозглашается Крымская Автономная Республика и Чобан-заде становится ее активным бойцом, участвует в процессе революционного обновления общества. Б. В. Чабан-заде был членом Крымского ЦИКа, одним их главных руководителей национальный партии «Милли-фирка», активно участвовал в общественной жизни Крыма. Научная работа вполне успешно складывается в Баку, куда он позже переезжает. Пользуется большим уважением и авторитетом среди ученых кругов и интеллигенции. В эти годы в Баку разворачивается активная работа по переводу тюркских алфавитов с арабского на латинскую графику. Руководство Азербайджана приглашает ученого для возглавления этих начинаний. С 1925-1930 гг. Б.В.Чобан-заде отдает этому важному делу весь свой талант, силу и энергию. Труд ученого и новатора делает его имя всемирно известным. В 1928 г. против Б.В.Чобан-заде развернулась клеветническая кампания в крымской и бакинской печати. Любой факт биографии ученого ставился ему в вину. Ученого обвинили в пантюркизме, «буржуазном национализме». Несмотря на травлю в печати Чобан-заде сохранил высокий авторитет в научных кругах. В следственном деле Б.В.Чобан-заде говорилось о нем как о руководителе национальной партии «Милли-фирка», упоминались научные командировки в Среднюю Азию, связи с Самойловичем, об участии в «контрреволюционных организациях», о принадлежности к турецкой разведке и др. 13 октября 1937 г. Б.В.Чобан-заде был расстрелян. 6 июня 191957 г. Военная коллегия Верховного суда СССР отменила приговор от 12 октября 1937 г. Халид Саид Ходжаев- известный тюрколог, автор книги «Сравнительная грамматика османского, узбекского и казахского языков». Х.С. Ходжаев родился в 1893г в кишлаке Кош-Курган в семье крестьянина, узбек по происхождению, но постоянно живший в Баку. По воспоминаниям самого ученого «из-за чрезмерной консервативности среды я не имел возможности продолжать свое образование на русском языке. Окончил медресе в Ташкенте. Изучив технику землемерства, проработав 5-6 месяцев я заработал достаточно для поездки в Константинополь». В Константинополе окончил двухлетние курсы в университете, затем заканчивает Стамбульский университет. С 1918 имеется неясная часть информации о жизни Ходжаева. После окончания университета с группой выпускников (разных национальностей) приезжает в Азербайджан и остается до своих последних дней. Ходжаев был преподавателем Азербайджанского государственного университета. Педагогический институт, Индустриальный техникум, Гидротехникум. Ходжаев был связующим звеном между азербайджанской и узбекской интеллигенцией, горячо поддерживал связь с молодыми начинающими учеными Узбекистана (иногда помощь была материальной, а некоторые проживали у него дома). В 1926 была издана «Сравнительная грамматика османского, узбекского и казахского языков». Именно в этом труде действующая власть увидела оттенки «буржуазности». Б.Х.Мамедова пишет «В последние годы своей жизни Халид Ходжаев работал на должности научного сотрудника 1-го разряда сектора истории Азербайджанского филиала Академии наук СССР Одновременно он вел преподавание различных лингвистических дисциплин (стилистика и грамматика тюркских языков, чтение памятников и другие) на филологических факультетах ВУЗов и на аспирантских курсах города Баку». Активно участвовал в работе I тюркологического съезда в 1926, который прошел в Баку. Главной и последней работой ученого был перевод словаря Махмуда Кашгари «Диван-и лугат-ат-турк», которая исследовалась ученым впервые по принципам современной востоковедческой науки. Судьба научного труда осталась трагичным-труд был объявлен «контрреволюционным» и уничтожен НКВД. В начале 1937 года на Ходжаева уже были собраны показания, ученого обвиняли в членстве «всесоюзной контрреволюционной пантюркистской организации», «старым турецким разведчиком». 13 октября 1937г. Х.С.Ходжаев был расстрелян. 16 мая 1957 г.Верховный суд СССР отменил приговор от 12 октября 19937 г. Рухулла Алиевич (оглы) Ахундов-революционер, партийный деятель и руководил азербайджанской наукой. Р.А Ахундов родился в 1897г. в Шувелянах Бакинского уезда в семье людей из среды мусульманского духовенства. Р.А Ахундов учился в медресе, окончил училище и торговую школу, владел несколькими языками. В 1930 Ахундов был избран секретарем Закавказского краевого комитета. Последние годы жизни работал в Институте истории партии при ЦК КП(б) Азербайджана, начальником управления по делам искусств при СНК Азербайджанской ССР, участвовал в организации и руководстве Азербайджанского филиала Академии наук СССР. Ахундов, первый переводчик на азербайджанский язык труды Карла Маркса, Фридриха Энгельса и Ленина. Р.А.Ахундов занимал высокие партийные и государственные должности. Ахундов выступал против арабского алфавита и активным сторонником латинизации, для чего он закупил латинский типографский шрифт в Америке. Ахундов приглашал в Баку ученых-представителей других тюркских народов. Р.А. Ахундов был честным революционером, был убежденным коммунистом-интернационалистом, ориентировавшимся на русскую и мировую культуру. Это был человек своего времени, жесткий, убежденный в своем праве выступать от имени народа. В уголовном деле Ахундова много говорилось о поддержке ученого-тюрколога Б.В.Чобан-заде, о разрешении издания книги Фридунбека Кочарлинского, он пропустил в печать стихи поэта-«контрреволюционера» Ахмеда Джавада, о хороших взаимоотношениях с беспартийными интеллигентами, которые имели репутацию «буржуазных националистов». В итоге Р.Ахундов был объявлен организатором и руководителем с 1929 г. «националистической организации». 21 апреля 1938 г. Р.Ахундов предстал перед Военной коллегией Верховного суда СССР. Приговор огласили-высшая мера. Приговор был исполнен в тот же день. 7 декабря 1955 г. Военная коллегия Верховного суда СССР приняла решение о посмертной реабилитации Рухуллы Алиевича Ахундова. Ахмет Байтурсынов-поэт, ученый, тюрколог, переводчик, педагог, публицист, общественный деятель. А.Байтурсынов родился в 1873 г. в урочище Сарытюбек в Тургайского уезда в семье зажиточного крестьянина. Его отец Байтурсын был потомком народного батыра Умбетая, был храбрым, умным человеком, с чувством собственного достоинства, не мирившимся с произволом и бесправием в казахских аулах, часто выступавшим в конфликт с местными феодалами и царскими властями. Байтурсын и его брат были осуждены на 15 лет и сосланы в Сибирь за то, что разбили голову начальнику уезда. Арест отца и дяди оставила горькое впечатление в памяти будущего ученого. Байтурсынов окончил двухклассное русско-казахское училище, учительскую школу в Оренбурге. Долго учительствовал в аульных и волостных школах. Революции 1905-1907 годов вызвала в нем надежду на перемены, активно участвует в народных волнениях, выступает перед демонстрантами, создав группу казахских интеллигентов составляет петиции в адрес правительства в Петербурге. В 1907г был арестован и 6 лет отсидел за участие в национальном движении. Как и многие представители российской и казахской интеллигенции, А.Байтурсынов не сразу разобрался в сути и содержании происходящих событий и некоторое время находился под влиянием националистических партий, он переходит на сторону советской власти. Байтурсынов был главным редактором газеты на казахском языке «Казах». В 1917 г. в Оренбурге прошел всекиргизский съезд «Алаш-Орды», где Байтурсынов является организатором съезда и одним из составителей программы партии Алаш. Не признав советскую власть, члены «Алаш» создали «Алаш-Орду», т.е. свое правительство во главе с А. Букейхановым. В это время началась Гражданская война. Алашординцы первоначально поддержали А.И.Дутова, потом А. В. Колчака. Через некоторое время в 1919 г. в Казахстан пришла Советский власть. У Алаш Орды произошло разочарование в белогвардейцах (т.к. последние не гарантировали автономию казахам) именно Советская власть обещала предоставить автономию. Произошел перелом в идеях алашординцев и они поддержали новую власть. Вскоре А. Байтурсынов вступил в ряды партии…опять произошло несовпадение позиций с позициями красных. Исследуя природу казахского языка, он пишет статьи, учебники по языкознанию, появляются научные работы по исследованию языкознанию Байтурсынов создает новую реформу в казахской письменности, разработал принципы приспособления арабского алфавита к звуковой системе казахского языка. Он реформировал казахскую письменность на основе арабской графики, этим самым дав возможность пользоваться ею миллионам казахов, живущих за границей. Его алфавит был хорошо продуманным и научно обоснованным. Интересным оказался предложенный им способ обозначения гласных. Это решение Е.Д. Поливанов назвал «гениальным» [Поливанов 1928; 322-323]. В обвинительном деле А.Байтурсынова отмечалось, что он враг Советской власти и руководитель подпольной организации, о совместной контрреволюционной деятельности А.Байтурсынова с Б.В.Чобан-заде и Г.С.Губайдуллина, о принадлежности к Алаш-орде, а также связи с «контрреволюционерами-пантюркистами» из других тюркских республик. 6 декабря 1937 г. А.Байтурсынов был казнен. (А.Байтурсынов не был ознакомлен с материалами уголовного дела и был лишен защиты). 4 ноября 1988 г. А.Байтурсынов был реабилитирован. Кудайберген Жубанов- ученый-языковед, общественный и государственный деятель. К.Жубанов родился в 1899 г. в селе Акжар Актюбинской области. Начальное образование получил в местной школе, открытой его отцом, затем медресе. В 1928 году окончил Ленинградский институт живых восточных языков, затем аспирантуру. К.Жубанов учившийся в Ленинграде у академика Самойловича, стал бесспорным лидером казахского языкознания. К. Жубанов стремился сохранить в казахской латинице принципы, применявшиеся Байтурсыновым в реформированном арабском письме. С 1928-1929 гг. работал в Казахском государственном университете в Алматы научным сотрудником Кафедры сравнительной тюркологии. Им были написаны научные исследования по истории фонетики и синтаксиса, также научно разработаны некоторые разделы грамматики, рассмотрены вопросы казахского литературного языка. К.Жубанов знал 18 языков. В своих работах использовал материалы орхоно-енисейских рунических памятников VI-VIII веков, обращался к древнеуйгурским письменам IX века, средневековому чагатайскому языку. К концу жизни он уже изучал японский язык. В следственном деле обвинения стандартны и стереотипны, сказано, что Жубанов «встал на путь контрреволюционной борьбы с первых дней Октябрьской революции», хотя конкретных доказательств не было, кроме участия в издании двух журналов. Ученого включили в ту же «организацию» во главе с Тураром Рыскуловым, Т.Шонановым и другими «врагами народа». В действительности, К.Жубанов был знаком с ними, но никакими делами не был связан. В деле (для обязательного заполнения) также утверждалось о связи с Троцким, Бухариным, Зиновьевым и Рыковым. 25 февраля 1938г. Кудайберген Жубанов сессией Военной коллегии Верховного суда СССР был вынесен приговор к высшей мере наказания. В тот же день К.Жубанов был расстрелян. 3 апреля 1957 г. Военная коллегия Верховного суда СССР отменила приговор 1938 г. Репрессии 30-х годов нанесли сокрушительный удар по духовной жизни Азербайджана, Казахстана и других тюркских народов, обескровив и уничтожив достойных ее сынов и дочерей. ЛИТЕРАТУРА
Cahangirzadə Səadət HÜSEYN CAVİD POEZİYASINDA ROMANTİZM VƏ PSİXOLOGİZM Klassik sənətkar olaraq Hüseyn Cavidin yaradıcılığı elə mükəmməl bir poetik sistemdir ki, onun ilk şeirindən son əsərinə qədər hər şey bu sistemdə özünəməxsus yer tutur. Çünki bu sistemə daxil olan bütün əsərləri bir amil birləşdirir: Cavidin estetik idealı! Bu ideal şairin başçılıq etdiyi bədii - fəlsəfi cərəyanın - romantizmin cövhərini təşkil edir.“ Hüseyn Cavidin estetik idealı”(2009)monoqrafiyasının müəllifi yazır: “ Fikrimizcə , estetik idealı, amalı tədqiq edilməyən sənətkar özünün əsl obyektiv - elmi qiymətini ala bilməz. Sənətkarın nə istədiyini , nəyə can atdığını, habelə cəmiyyət və şəxsiyyət münasibətlərini, sosial problemləri, insanın əxlaqi – mənəvi keyfiyyətlərini hansı rakursdan gördüyünü və hansı sənət müstəvisində göstərdiyini bilmədən onun milli ədəbiyyatda və ümumiyyətlə, mənsub olduğu xalqın mədəniyyətində tutduğu yeri və mövqeyi axıra qədər dərk edib düzgün müəyyənləşdirmək olmaz. Hər bir konkret əsərin və ayri - ayrı obrazların təhlili nəticədə müəllifin, sənətkarın estetik idealını müəyyənləşdirməyə, onun məzmun və, strukturunu aşkarlamağa xidmət etməlidir.Bu və ya digər sənətkarın bir küll halında əsərlərindən, bütün yaradıcılığından təhlil və tədqiq yolu ilə üzə çıxarılan, sintez edilən estetik idealı əslində onun sənətinin kristal qəfəsi deməkdir.(1,s 5) Estetik idealın belə izahı əlbəttə tam deyil, fəqət buradan onun mahiyyəti haqqında müəyyən təsəvvür yaranır. Əslində estetik ideal sənətkarın həyata münasibətinin, onu dərk və əksetdirmənin tipi ilə müəyyən olunur. Daha doğrusu, sənətkarın bədii yaradıcılıq metodu və mənsub olduğu ədəbi cərəyan onun estetik idealını da müəyyənləşdirir.Məsələn, romantik bədii metod və romantizm. Cərəyanı yaxud realist bədii metod və realizm cərəyanı H.Cavid varlığı romantik bədii yaradıcılıq metodu ilə əks etdirən, romantizm cərəyanına bu minvalla da romantik estetik ideala malik sənətkar idi. Deməli, onun ilk şeirləri də mənzum faciələri də belə idi. Romantizm əsasını ideal həqiqət axtarışı müəyyən edir.(J.Said) Bu konsepsiya H.Cavid yaradıcılığında ilk şeir kitabları olan“Keçmiş günlər”( 1913) və “Bahar şəbnəmləri”(1917) məcmuələrinə toplanmış şeirlərdə mürəkkəb psixoloji yaradıcılıq prosesində formalaşıb. Adəm və Həvva günahı bəşəriyyətə çoxdan məlumdur. H.Cavid ona romantik - psixoloji məna verir: “ Hubuti - Adəm ” (Adəmin enməsi , tənəzzülü) şeirində bu “günah” belə verilir: Diyarlar bir zaman Adəmlə Həvva Yaşarmış rövzeyi - cənnətdə tənha Gözəl , asudə bir məvayi - sevda Geniş azadə bir səhrayi - xülya Nəhayət , incə bir vəhşi - təmayül O ülvi eşqi etmiş məhvü - zail Gəlib hər cənabından əldə dərman Demiş:Çıq, ey sərakətpərvər insan! Əmin ol, nerde nəfs olmuşsa hakim; Həqiqi eşqi məhv etmiş məzalim Kimin ülviysə ruhu, söz onundur Əsiri nəfs olan daim zəbundur. ( 2 , s 36 - 37) “ Səhrayi - ruh” , “Ülvi ruh” Hüseyn Cavid şeirinin romantik atributlarıdır. Bu “əsiri -nəfs” olanları qəbul etmir. Etiraf edək ki, burada bir az da sufizm var.Bəlkə də şairin bir romantik kimi ideal həqiqət axtarışları onu Tanrı dərgahına aparıb çıxarır. Hüseyn Cavidin “Hadi - mazi” şeiri romantik təsvirin lirik - psixoloji bir tablosudur. Bu romantik şeiri psixoloji paralellizmə misal gətirmək olar Əflaka baqarkən bəni məftun məftun ediyordu. Parlaq günəşin mənzəreyi - şəşəədarı, Aqşam duramaz, qərbə misafir gediyordu. Şərqin o gözəl bakireyi -ləmənisarı, Yulduzlara heyrətlə baxar, öylə sanırdım, Hər tazə gəlinlər gəzinir ruyi - səmada. Bir heykəli - sevda gibi pürşölə sanırdım, Gördükcə o məhzun qəməri seyrü - səfada. (2 ,s 42- 43) Göründüyü kimi burada lirik “mən” yalnız özünü ifadə ilə qalmır, başqa cür desək bu şeir yalnız romantik romantik qəhrəmanın gözü ilə verilən o təsvirə köçürür.Bu qəti psixoloji bir yaradıcılıq prosesidir. Çünki bu zaman Hüseyn Cavidin mənəvi aləmi də mürəkkəb, psixoloji dartışmalar və təvəddülatlarla dolu idi. O, həm də daha səmərəli poetik formalar axtarırdı. Ədəbiyyat tariximizdə Hüseyn Cavidə ilk böyük tədqiqat həsr etmiş akademik M.Cəfər şairin ilk şeir kitablarından bəhs edərək yazıb: “Yaradıcılığının birinci dövründə yazılmış “Keçmiş günlər” və “Bahar şəbnəmləri” məcmuələrində toplanmış lirik, liro-epik şeirlərin və poemaların əksəriyyətini şair əruz vəznində yazmışdır.Bu məcmuələrdə toplanmış 26 əsərdən ancaq ikisi ( “Çoban türküsü” və “İlk bahar” şeirləri) heca vəznində idi. Görünür bu illərdə şair belə hesab etmişdir ki, heca vəznində ancaq mahnı və şərqilər yaratmaq mümkündür. Lakin sonradan onun heca vəzninə münasibəti dəyişir.1910 - cu ildə ilk təcrübə olaraq Cavid birpərdəli “Ana” dramını başdan - başa heca vəznində yazmışdır. Bu illərdə əruzdan hecaya keçmək şeirdə yeni üslub axtarışlarından irəli gəlirdi.”( 3, s 268) Romantik ümumən hər cür poeziyada psixoloji paralellizm yaradılarkən insan təbiətə bənzədilir. Hüseyn Cavidin ilk şeirlərində isə təbiət insana bənzədilir. Hüseyn Cavidin poeziyası dünya ilə çəngi - cidala çıxmış, dünyadan qopub uzaq üfüqlər arzusu ilə gözəllikləri uzaqlarda arayan şair “mən”inin poetik iradəsidir. Bən istərdim ki, gözəllər, bütün gözəlliklər, Uzaq – uzaq , pək uzaq bir üfüqdə əylənsin. Uzaq və incə təbəssümlərilə şamü – səhər, Həyati nuri - səfa sərpərək çiçəklənsin. Əvət , uzaqda səadət var, eşqə hörmət var, Yaqın zəhərlidir,amma uzaqda cənnət var. Uzaqda var əbədiyyət ki, başqa nemətdir. (2, s 84) Gözəllərin xoşbəxtcəsinə əyləndiyi bu “uzaq üfüq” uzaqda olan səadət, uzaqda olan cənnət romantik şairin xəyalda yaratdığı gözəlliklərdir. Romantiklər “Libası gecələrin qaranlığından biçilmiş mühit”dən (M.Hadi) narazı olan əsəbi adamlar idi.1919 – cu ildə “Azərbaycan” qəzetində “Açıq tənqid” rubrikasında yazdığı “Ədirnə fəthi” məqaləsində XX əsrin böyük tənqidçisi Seyid Hüseyn (Kazımoğlu) Azərbaycan romantizmi haqqında ilk mülahizələr söyləyərək yazırdı: “Romantik mühərrirlər heç bir qanuna tabe olmaq istəməzlər...öz düşüncə və mülahizələrində sərbəstdirlər.Onlar hər şeydə gözəlliyi görürlər və bu yolda hissiyyati - şədidəyə namütənahi bir surətdə qapılırlar. Hələ bəziləri tarixi simalarda istədikləri təbiət və xasiyyətləri vermək, tarixin xilafına hərəkət etdirib söz söylətdirmək səlahiyyətinə də malik bulunurlar. Kimsə onları məsləklərindən dolayı tənqid etməz. Romantiklər həyatı istədikləri təcəllidə görmək istəyirlər, onu bir takım rəngarəng əlbisələrlə süslərlər, bu onların təbiətləridir.” Bu cəhətlər, şübhəsiz ki, Azərbaycan mənzum romantik dramaturgiyasının banisi, filosof şair Huseyn Cavid yaradıcılığı üçün də səciyyəvidir. Bu baxımdan “Bənim tanrım” şeiri parlaq bir nümunə ola bilər. Bu şeirdə əslində Hüseyn Cavidin sənət məramı, fəlsəfi qayəsi və estetik romantik idealı ifadə olunub: Hər qulun cihanda bir pənahı var, Hər əhli halın bir qibləgahı var, Hər kəsin bir eşqi, bir Allahı var, Bənim tanrım gözəllikdir,sevgidir. Gözəl sevimlidir cəllad olsa da ; Sevgi xoşdur, sonu fəryad olsa da; Ugrunda bənliyim bərbar olsa da Son dildarım, gözəllikdir, sevgidir. Gözəlsiz bir gülşən zindana bənzər Sevgisiz bir başda əqrəblər gəzər, Nə görsəm, hanki bəzmə etsəm küsər, Həp duyduğum gözəllikdir, sevgidir. ( 2, s 156) “Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir” - Hüseyn Cavid romantizminin baş şüarı, estetik qayəsi, psixoloji tutumu məhz budur. Bu “Mən fəqət hüsni - xuda şairiyəm.Yerə enməm də səma şairiyəm” - deyən, fikri - zehni və duyduğu səmalarda dolaşan, Allahın hüsnünü böyük sufilər kimi təsvir, tərənnüm və vəsf edən filosof şairin estetik konsepsiyasıdır. Akademik M.Cəfər romantizmi “böyük başlarda doğan böyük fikirlərin güzgüsü” adlandırırdı.Hüseyn Cavidin romantizmi də sənətkarın həyata gərgin psixoloji münasibətindən, dəqiq desək, həyatda olmayanları görmək arzusundan doğan bədii - fəlsəfi sənət güzgüsü idi. Xəyal və idrakın vəhdəti bütün zamanlarda poeziya, xüsusilə lirika üçün önəmli olub. Belə demək olar ki, lirikanın fəlsəfəsi məhz bu izdivacdan doğulub. Hüseyn Cavidin şeirləri də belədir: Seyr edin atı iştə kainatı bütün, Devrilir hər addımda bir əzəmət, Dinləməz çünki hadisatı bu gün, Parlıyır hər dəqiqə bir hikmət. Hər qaranlıqda çarpışır bir nur, Hər həqiqətdə bir xəyal uyuyur. ( 2 , s 92) Hüseyn Cavid şeiri xəyal və həqiqət arasındakı fəzada yaşayır, oxucuya psixoloji ovqat aşlayır. “Həqiqətdə uyuyan xəyal”- bu əslində romantizmin düsturu deyilmi?! Həqiqətdə uyuyan xəyal əslində tanrı surətini, ilahi eşqi, nuru yer əşyasında əbədiləşdirmək deməkdir. Hüseyn Cavid poeziyasında şairin ilk iki şeir kitabında cümlə şeiriyyətində diqqəti cəlb edən “Get” mənzuməsidir. Məşuqəsindən narazı və nigaran olan romantik şair - lirik qəhrəman riqqətlə deyir: Bana anlatma ki, eşq, aləmi - sevda nə imiş? Bilirəm bən səni get!Hər sözün əfsanə imiş. Get gülüm, get gözəlim!Başqa bir aşiq ara, bul! Duydum artıq sənin eşqindəki məna nə imiş! Bivəfasın, mələk olsan belə uymam daha get! Kim ki, uymuş sana, könlüm kibi divanə imiş Aləmi – zövqü səfadan bana bəhs etmə, saqın! Bildik artıq bu cihan mülkü nə viranə imiş! Vəfasız məşuq və cəfakeş aşiq - romantizmin iki qəhrəman, romantik aləmi psixoloji dözüm müstəvisini təyin edən qütblərdir. Getmək üçün gəlmək lazım idi. “Gəl, hər kimsənsə, gəl!” – deyirdi böyük sufi Mövlanə Cəlaləddin Rumi! Hüseyn Cavid yaradıcılığının təsəvvüflə əlaqələri, şairin əsərlərində mistik rəmzlərin bədii - fəlsəfi mahiyyətinin elmi - nəzəri izahı ədəbiyyatşünaslığımızın hələ öz həllini gözləyən problemi olaraq qalır. “XX əsrdə Şərqdə ictimai - milli ideal ugrunda mübarizələrin və romantik bədii fikir inqilabının - “ Asiyanın oyanması”nın dünyada özü ilə gətirdiyi böyük şairlərdən biri - Hüseyn Caviddir. Əbdülhəq Hamid, Tofiq Fikrət və Məhəmməd Hadi ilə birlikdə o, Yaxın Şərqdə yeni inqilaba və fələsfi şeiri - “Şərq romantizmini” yaradanlardan biridir.”( 4 , s 3) XIX - XX əsrlər türk romantizminin bütün nümayəndələrinin - Ə.Hamidin, R.Tevfiqin, N.Kamalın, T.Fikrətin, H.Cavidin, M.Hadinin poeziyası zamanda və tarixdə özünə yer tapa bilməyən, bir az da əsəbi və çaşqın türk insanının gərgin psixoloji durumunun bədii – fəlsəfi iradəsi idi. Bu poeziyanın dəyəri həm də bədii kamilliyində türkün ulu ruhu və sözü ilə süslənməsində idi. Bu əsl şeir idi. “Əsl şeir dil ilə musiqi arasında xüsusi bir sənətdir. Şeir dilin musiqisi və musiqinin dilidir. Şeirdəki bəşəri hisslər və fikirlər bu dilin musiqisi və musiqinin dili ilə ifadə olunur. Şeir dilinin musiqisi və onun müxtəlif vəzn növləri ilə, ahəng ölçüləri ilə biruzə verir.(5, s 81) Hüseyn Cavidin poeziyası məhz belə bir şeir idi,onda dilimizin gözəlliyi və bədii fəlsəfi ifadə imkanları əks olunmuşdur. Şairin “Keçmiş günlər” və “Bahar şəbnəmləri” məcmuələrinə toplanmış 32 şeir əslində Azərbaycan ədəbiyyatında bir bədii fəlsəfi cərəyan kimi romantizmə yol açmış, onu formalaşdırmış romantik bədii metodun psixologiyasının əks etdirən əsərlər idi.Hüseyn Cavid romantizminin tədqiqatçısı onun navatorluğunu belə izah edirdi:”H.Cavid hər zaman təzədir. Bu təzəliyin başlıca mənbəyi şairin tərənnüm etdiyi fikirlərin dərinliyi vüsətində toxunduğu mövzuların böyüklük və siqlətində, təbliğ etdiyi və əsaslandırdığı demakratik – humanist ideyaların parlaqlığındadır.”(6, s 48 ) Beləliklə də məna – məzmun dərinliyi , poetik forma əlvanlığı, dürüst iradə, tükçülük amalına yüksək səda erkən dövr Hüseyn Cavid poeziyasının romantik pafosunu müəyyən edir. |