С. М. Усманов 8д8би редактор 48м

Вид материала

Документы

Содержание Башлангыч м8кт8п - зур м8кт8пне6 нигезе Тора-бара сигез ел укый башладык Мен8 х8зер инде…урта м8кт8п булып 3итештек М8кт8п 3аны - аны6 3ит8кчесе М*кт*пне: аерым язмышы була мик*н? Кыз: Солдатларга китеп барса6 Офицер булмый, кайтма! Егет Якташ 8дипл8рг8 Башкортстанны6 аказанган укытучысы“исеме бирел9 х7рм8тен8 Укытучылар зары К.Васиковны6 автобиографиясы

Подобный материал:

• В. В. Усманов Заведующий редакцией П. В. Алесов Редактор Т. П. Ульянова Художественный, 3113.66kb.
• Серия «Мастера психологии» Главный редактор Заведующий редакцией Ведущий редактор Литературный, 6744.57kb.
• Алина Владимировна Арбузова, 87.12kb.
• Управління освіти І науки Запорізької облдержадміністрації Комунальний заклад, 2365.04kb.
• Уолтер Лорд. Последняя ночь "Титаника", 2595kb.
• Автор: Дуквина Татьяна, 52.71kb.
• Текстовый редактор. Работа с текстом Текстовый редактор (ТР), 62.2kb.
• Выпускающий редактор В. Земских Редактор Н. Федорова Художественный редактор Р. Яцко, 6293.22kb.
• 4-5 38—41 Методическая газета для педагогов-психологов. Выходит 2 раза в месяц Учредитель, 534.94kb.
• А. Н. Шмырев Редактор А. А. Освенская Технический редактор А. И. Казаков Художественный, 1466.83kb.

КАРЪЯУДЫ М*КТ*БЕН*

КАР ЯУМАГАН


Чакмагыш - 2008


Каръяуды м8кт8бене6 100 еллыгына т8гаенл8н8,

м8кт8п тарихында тир8н эз калдырган

укытучылар 48м укучылар ист8леген8 багышлана


*д8би-документаль повесть-эссе

гамали редактор - С.М.Усманов

8д8би редактор 48м автор -

Д.М. Х8йруллина -Х8кимова


Бу китап катгый т7г8ллекк8 д8гъв8 итми, л8кин язылу барышында тарихи, м8д8ни, с8яси 48м конкрет кешел8р язмышына кагылышлы фактлар м7мкин кад8р ис8пк8 алынды, реаль ша4итл8р язмаларына-с7йл89л8рен8 таянылды.

Китапка материал 3ыйганда, аеруча Альмера 48м Николай Калагаевлар, Алия С8етова зур эшч8нлек сарыф итт8л8р. Олы яшьк8 3итк8н авылдашлар ист8лекл8ре ис8пк8 алынды. Укытучылар 48м укучылар ярд8менн8н кулланылды.


Эчт8лек

С9з башы__________________________________________5

М8кт8пне6 аерым язмышы була мик8н?!_______________12

Азнай чокыры________________________________20

Кич уенга кил 8ле_____________________________22

Тула басу____________________________________24

*лли-б8лли, б8бк8ем…________________________27

Уенчык 48м т8рбия____________________________32

Ил к9рг8нне ир к9рер__________________________33

Халкыбыз 48рвакыт белемг8 тартылган__________36

Хак бел8н ялган к7р8ше_______________________43

Башлангыч м8кт8п - зур м8кт8пне6 нигезе______________48

М8кт8пне6 беренче р8сми директоры________

Елдан-ел 9с8 барабыз____________________________

Безне6 8тк8й_____________________________

Ватанп8рв8р шагыйрьне6 беренче укытучысы_

Р8н3ешл8р явы_________________________ _

(гисетелг8н 3аннар_______________________

М7д8рис 48м З89л8 Усмановлар____________

Ак кар кебек ак к96ел_______________________

?лк8н угълан - ил агасы_____________________

Тормыш университетыны6 т89ге баскычы______

Балачак шигърияты_________________________

Сигезд8н алтысы югары белем алды__________

Барыбер б8хетлемен!________________________

Ис8нме, З7лф8 се6лем!______________________

М8кт8пне6 укучысы да, укытучысы да мин…_____

Без икебез д8 бер тамырдан__________________

Тора-бара сигез ел укый башладык___________________

Х8теремд8 уелып калган ямьле Буа буйлары____

М8кт8п м8з8кл8ре___________________________

М8кт8бем - чишм8 башым____________________

Укытучылар династиясына нигез салучы_________

Хозыр Ильясныкыдай булды аны6 т8эсире________

Артекка бару б8хетен8 ирештем________________

М8кт8бемне6 бик б8хетле м8лл8ре____________

Мен8 х8зер инде…урта м8кт8п булып 3итештек________

Бераз коллегаларым турында_________________

Каръяуды м8кт8бен8 д8 спорт 3ене кагылды_____

Фотоальбом карап утырам_____________________

Ихтирамым чиксез зур________________________

Каз 7м8се 4аман к96елемд8___________________

Б8хетемне Каръяудыда таптым_________________

М8кт8п 3аны - аны6 3ит8кчесе________________________

М8кт8пне6 б9генгесе - кил8ч8к нигезе__________________

Без д8вамлы бу 3ирд8________________________

Гаил8м - кальгам_____________________________

;ич кен8 д8 7мет юк бит, 8!?___________________

(тк8н еллар лаеклы - кил8ч8кл8р 7метле________

Х8тим8___________________________________________

Иск8рм8-белешм8л8р_______________________________


С(З БАШЫ


Данлыклы Чакмагыш районыны6 тагын да данлыклырак Каръяуды авылы, б8лки, 9зе д8 гом9мил8штерелг8н легендага 8верелг8ндер, ч7нки чама бел8н ярты дист8г8 якын Каръяудылар (Я6а, Т9б8н, Югары, Ленин, Л8гер 4.б.) 8кият-риваять, 3ыр-бию, уен-такмактан торган бай мирас 3ыйган як. Шуннан тыш Каръяудыларны6 48мм8се д8 бер тамырдан чыккан ик8н. Монда булган вакыйгаларны6 Каръяудыны6 кайсысында булганын кайвакыт тег8л ген8 билгел89 м7мкин д8 т9гел, 8 шул вакыйгаларны укмаштырып, берл8штереп торучы н8рс8 - ул авылны6 газиз м8кт8бе.

Беренче килг8н к7н язны6 и6 матур аяз к7нн8рене6 берсе булгандыр, ахрысы. Кояшы да эчкерсез елмайды, саба 3иле д8 йомшак кына, салмак кына, к96елне ирк8л8п кен8 ис8 бирде. Л8кин бу хозурлык к9пк8 бармады, Каръяуды 9зене6 Каръяуды ик8нлеген исбатларга ашыккандай, кин8т суытып китеп, к9кт8н мул гына итеп кары да ява башлады. ;ава торышыны6 бозылып кит9е д8, карны6 явып торуы да каръяудылыларны6 9зара 3ылы м7н8с8б8тл8рен суытмады, гом9м8н д8, кешел8рг8, тормышка булган м8х8бб8тл8рен8 т8эсир итм8де.

Типологик бинада урнашкан, х8тта клуб бинасы бел8н бутап куюы да бик ихтимал булган, авыл м8кт8бе т89д8 интернат, дип т7зелг8н, л8кин балалар саны аз булу с8б8пле (8ле д8 алар бары тик сикс8н биш бертек кен8) урта м8кт8п итеп калдырылган.

Уку класслары, концерт 48м башка зур чаралар 9тк8р8 торган заллары, укытучылар б9лм8се - 48мм8се д8 шактый бай, заманча 3и4азланган.

Бу м8кт8пне6 беренче карауда ук к9зг8 б8релеп, к96елг8 нык т8эсир итк8н ягы - гадилек, 9зара м7н8с8б8тл8рне6 ихлас, дустан8 булуы:

«Алия-у-у-9», - дип, 9з итеп чакыралар яшь директор ханымны 7лк8нр8к укытучылар (8лб8тт8, тир8-якта бала-чага булмаганда).

Гом9м8н алганда да, бу кечкен8 уку йортында ниндидер самимилек, ихласлык х7кем с7р8. *йтерсе6 д8, бу м8кт8п т8 т9гел, 8 бик зур, ифрат та тату гаил8. Балалар шаяруы да ниндидер бик т7пт8н кил8 торган т8ртип бел8н, тыйнаклык, чама бел9 бел8н килеп чыга сыман.

Кала балаларыннан аермалы буларак, алар бик ты6лаучан булып к9рендел8р, 48м чынбарлыкта да н8къ шундый булып чыктылар. Балаларны6 бер с9зсез, 4ич ялындырмыйча, 4ич карышмыйча, укытучыларыны6 йомышын, х8тта ял к7ненд8 д8, килеп башкарулары, беренче м8лл8рд8 бик каты га38пк8 салган иде, л8кин бераздан мин моны6 серл8рен8 т7шендем…

Н8къ шушы серл8р эченн8н эзл8рг8 д8 кир8ктер бу м8кт8пне6 б9генге у6ышларын. Шулар арасыннан игътибарга и6 лаек булганы - ул м8кт8п музее. Каръяудыны6 талантлы балаларыны6 берсе - Светлана Гайнанова¹ 8леге «музей» т7шенч8сен болайрак а6лый:

Музей - тарих, 3анлы хазин8 ул,

Музей - 9тк8нн8рг8 с8ях8т,

Музей - минем 8би-бабайларым,

Музей - м86гелекк8 х8р8к8т!

Каръяуды м8кт8бе музее 1991-нчы елда барлыкка кил8, аны оештыру ихтыя3ы, б8лки, «Фольклорчылар, туган якны 7йр8н9чел8р слеты»на 8зерл8н9 мохта3лыгына б8йледер.

*лб8тт8, музейны оештыру, аны музей дип раслау 7чен байтак тырышлык, зур к7ч салынган. И6 беренче н89б8тт8, башка м74им шартлардан тыш, эзл8н9 эшл8рен башкарырлык укучылар т7ркеме тупланылырга тиеш. Бу м8кт8пт8 к9п еллар эшл8п, мо6арчы да балалар х8р8к8те бел8н идар8 итеп кил9че укытучы - республикабызны6 атказанган м8д8ният эшлеклесе, Альмира² М8сн8ви кызы Калагаева, музей оештыруны да, аны6 эшен 3ит8кл8п кил9не д8 9з 7стен8 алган.

Т89д8, Башкортстанны6 яшь-9смерл8рд8н эшл8терг8 т8къдим ителг8н м8сь8л8л8ре, каръяудылыларга 9т8 катлаулы 48м башкарып чыкмалы т9гел булып тоелган. Л8кин балалар оешмасы бу эшк8 к7телм8г8н 3и6еллек бел8н, ифрат та шатланып керешеп кит8. Шуны6 бел8н эш т8 башланып кит8. Балалардан алты т7ркем туплана: 1-нчесе - т7б8кне6 географик 48м экологик торышын 7йр8н9чел8рд8н гыйб8р8т; 2-нчесе - авыл тарихын 7йр8н9чел8рне т8шкил ит8 - бу эшк8 яшь укытучылар да - Владислав Калагаев, Халит Абдулманов, *лфия Нуретдинова кушылып кит8; 3-нчесе - йорт-кура тез9 гад8тл8рен 7йр8н9 бел8н ш7гелл8н8; 4-нчесе - м8кт8п тарихын барлый; 5-нчесе - бала багу гореф-гад8тл8рен бертекл8п 3ыючылар т7ркеме була; 6-нчы т7ркем - авылны6 талантлы кешел8рен барлау, алар бел8н якынрак танышу бел8н ш7гелл8н8. Шушы юн8лешт8 байтак кына материал 3ыеп, альбомнарга туплап, беренче республика слетына, Илеш районына кит8л8р.

Аннан кайту бел8н икенче слетка 8зерлек башлана - борынгы халык б8йр8мн8рен 7йр8н8 башлыйлар, шул арада «Эн3ек8й» диг8н назлы исем астында фольклор т7ркеме д8 барлыкка кил8.

Икенче слет Кырмыскалы районында 9т8, бу юлы тарихчы-галим Фл9р8 Ш8кир кызы Абсаликова булышлыгы бел8н, х8тта, беренче урын яулап кайталар.

1995-нче елдагы Мияк8 районында 9тк8н слет топонимнарны 7йр8н9г8 багышлана, аннан Каръяуды м8кт8бе дан казанып, лауреат булып кайта. Шул ук елны6 38енд8 авылга Уфадан, К7ньяк Урал халыкларыны6 этнографиясе 48м археологиясы музееннан, экспедиция килеп т7ш8. Алар бел8н берг8л8шеп байтак б8йр8мн8р оештыралар, шулар арасында - «Мирас» 48м «Чит8н б8йр8ме».

Д9ртенче слет «Ата-бабаларыбызны6 уеннары 48м уенчыклары»н 7йр8н9г8 багышлана, бишенчесе - Берьян районында 9т8, «;омай» дип атала. Мен8 шулай итеп, инде егерме елга якын вакыт д8вамында Каръяуды м8кт8бене6 республика к9л8менд8 9тк8релг8н бер ген8 чарадан да калганы юк.

*лб8тт8, бу эшк8 тотыну да, аны 8леге ким8лг8 к9т8р9 д8 авылдашлар ярд8мен кулланмыйча башкарыла торган гам8л т9гел. Каръяудылыларны6 бик тел8п, к96ел салып м8кт8п укытучыларыны6 48м укучыларыны6 изге эшен8 булышлык ит9л8ре сокландыра 48м бераз га38пк8 д8 сала.

Каръяудылылар, бигр8к т8, «Игры и развлечения башкир» диг8н китап авторына, тарих ф8нн8ре кандидатына Ф.Ш. Абсаликовага балаларга борынгы уенннар 7йр8тк8н 7чен, 48м халкыбызны6 3ырлы-биюле мирасын гомере буена саклап кил9че Р8йх8н8 апа Ха3и8хм8товага (Магиярова) р8хм8тлел8р. Х8зерге к7нд8 ки6 таралыш алган «Ш838р8 б8йр8мн8ре»н 9тк8р9 традициясен, б8лки, беренчел8рд8н булып н8къ шушы кечкен8 Каръяуды м8кт8бе т7ргез8 башлагандыр.

Каръуды м8кт8бе 9зене6 б8йр8мн8ре бел8н ген8 т9гел, тормышны6-хезм8тне6 т7рле 7лк8л8ренд8 зур у6ышларга ирешк8н кешел8ре бел8н д8 дан тота. Шулар арасында Б7ре д89л8т социаль-педагогия академиясы ректоры, физика 48м математика ф8нн8ре докторы, профессор Салават М7д8рис улы Усманов; Каръяуды данын бик еракларга таратучы галим, медицина ф8нн8ре докторы, к9ренекле табиб 48м 38м8гать эшлеклесе профессор С89б8н ага Хунафин; УНУда хезм8т салучы галим Рим Ш8йхр8зи улы Латыпов; язучы *хн8ф Б8йр8мов. Болар бел8н каръяудылылар бик горурлана. Авылдан чыккан тагын бик к9п данлыклы укытучылар, табиблар, с8н8гать, ихтисад, с89д8 7лк8л8ренд8 к7ч т9г9чел8р, алды6гы иген иг9чел8р, мал 9рчет9чел8р д8 Каръяуды исемен данлап ерак-еракларга тарата. Югарыдагыларны исбат итеп торучы факт урынына аталы-уллы Х8йд8р 48м Айдар Басыйровлар тарафыннан тезелг8н «Чакмагыш туфрагында туганнар» диг8н исем астында чыккан белешм8-китапны к9рс8терг8 м7мкин. Асылда, ул Чакмагыш районы бел8н ничектер б8йле булган (туган, эшл8п китк8н, 8ле эшл8п й7рег8н) ш8хесл8р турында автобиографик м8гъл9мат тупланган калын китап. Жанры буенча автобиографик энциклопедияга тартым. Шул китапка каръяудылыларны6 да байтагы кертелг8н.

Й7з ел д8вамында эшт8 д8 зур у6ышларга ирешк8н, кешелек сыйфатларыны6 да и6 югарыларына ия булган ш8хесл8р чыганагы булып торган кечкен8 авыл м8кт8бене6 нинди серл8ре бар ик8н?! диг8н сорауга мен8 тагын килеп т7р8лдек.

- Бигр8к б8л8к8й шул 8ле монда апаем³, - ди 8леге м8кт8пне6 унберенче сыйныф укучысы Денис Мансуров н8ни се6лесене6 «Чебил8р» биюенд8 катнашкан м8лен видеоязмадан к9з8теп утырганда. * к9зл8ренд8 шундый ихлас с7ю чаткылары ялтырый ки, монда апаены6 кечкен8 булуына ташлама да, аны6 ниндидер с8б8пт8н к8пр8еп кит9 ихтималына алдан ук чиксез сабырлык барлыгы да тоела, бу кызчык нинди х8лг8 тарыса да, абыйсы аны й7р8к тугърылыгыннан, к96ел 3ылысыннан 4ич калдырмас. Шушы баланы6 апаена булган эчкерсез сабыр м7н8с8б8те бу м8кт8пне6 серл8рен ачуда беренче адымга 8верелг8ндер, м7гаен. Х8тта 9зенч8лекле чын м8х8бб8т д8ресе булды бу. Чыныннан да, яратам! - дип, авыз суы корытып й7р9чел8р к96еленд8, бик еш очракта, шул ярату объекты бел8н, 9з м7н8фагатьл8ре файдасына корып, идар8 ит9 тел8ге ята, а6а карата эгоистик тал8плар х7кем с7р8. Ярату хисе ярату объектыны6 эш хакына, яис8 аны6 р8сми у6ышларына кайтып кала. Андый очраклардагы «ярату» чын с7юд8н шул х8тле ерак була, д7ресенд8…

* бу м8кт8пт8, дим8к авылда, халык педагогикасыны6 борынгы, 4ичбер 3ирд8 язылмаган кануннарын, 9зл8ре д8 сизм8ст8н нич8м8 й7з еллар буена кадерл8п саклап кил8л8р, диг8н н8ти38г8 киленде. Моны к9з8тер 7чен со6рак та м7мкинлекл8р к9п булды. Монда 48р бала с7екле, кадерле, шул бала алдына куелган тал8пл8рне6 48рберсе д8 шул бала м7н8ф7гатьл8ренн8н чыгып куела. (сеп килг8н буын вакилл8рене6 к8ефе, к96ел торышы, к96еленд8 гомерлекк8 тупланып килг8н к9зьаллавы, б8лки, аны6 б9генге т8ртибенн8н, укудагы у6ышларыннан к9п тапкырларга кыймм8тр8ктер.


М*КТ*ПНЕ: АЕРЫМ ЯЗМЫШЫ БУЛА МИК*Н?


Каръяуды к9ген8 к7зге кояш чыгып кил8. Тел8с8 нинди авылны6 аергысыз, авылны авыл ит8 торган 3ан иял8ре, мал-туар 48м кош-корт, гад8тт8геч8 ирт8 уянган. *н8 авылны6 и6 текк8ббер 8т8че куначадан т7шеп сансыз хатыннарын к9з8т8 башлаган да инде; тиск8релеге бел8н дан казанган Каръяудыны6 атаклы к838 т8к8се б9ген д8 к7т9д8н аерылып калырга чамалый, бугай; авылны6 и6 у6ган сыеры С7тбик8 ханым авыр сулап, салмак кына атлап капкадан чыгып бара… Йорт хайваннарыннан калышмаска тел8г8нд8й укучылар да м8кт8п ягына агыла башлады.

М8кт8п… «М8кт8п» диг8н т7шенч8 9з эчен8 бик к9п н8рс8л8рне сыйдыра ул. Бигр8к т8, авыл 3ире 7чен. Ч7нки авыл м8кт8бене6 вазифалары кала м8кт8бен8 караганда ки6р8к т8, 3итдир8к т8, халыкка ясаган т8эсире д8 к7члер8к, дим8к, эшене6 848мияте д8 саллырак.

М8кт8пне6 нинди ик8нен авыл халкына карап билгел8п була, 48м, киресе д8 шулай, м8кт8п - ул авыл к7згесе, авыл й7зене6 к9зе. Чыныннан да, теге яки бу авылны6 48р кешесене6 язмышы - кемнеке к9бр8к, кемнеке 8зр8к, м8кт8пк8 б8йле, ч7нки 48ркем кайчандыр укучы була, укучылыктан 9сеп чыккач, м8кт8п укучысыны6 ата-анасы яис8 укытучысы булып кит8. Шулай итеп, бу м8кт8п диг8небез авыл кешесе 7чен 4ич котылгысыз н8рс8 ик8н. * м8кт8п башы авыл тарихына б8йл8н8. М8кт8п тарихы - ул тармакланган, билгеле бер урында тамыр 38йг8н авылдан башлана, ч7нки 48ркемне6 9за6ы - аерым ш8хеснекеме ул, тулы бер авыл-касаба, ш848р-кала халкыныкымы - мохит т8эсиренн8н, заман 3илл8ренн8н азат була алмый.

Каръяудылар 9зл8ре, - Безне6 якны кара6гы, дил8р, 9зе ерак, 9зе урманнар бел8н уратылган дил8р, - дип т8кър8рл8рг8 ярата. Ми6а калса, алар моны шатланып-горурланып 8йт8л8р сыман. Чыныннан да, Каръяудыны куе, т7рле-т7рле агач-куаклардан гыйб8р8т булган, урман 9зене6 серле-тылсымлы, беръюлы мо6лы да, к96елле д8, канаты бел8н и6л8п-колачлап алган…

Р8сми документларга м7р838гать итс8к, анда Чакмагыш районы 8леге Башкортстанны6 т7ньяк-к7нбатыш 7лешенд8 урнашкан, т9б8н Агыйдел т7ркемч8се составына кер8. Еней, Г8р8, Елан, Кыргыз, Елд8к, Канлы, Уваныш исемн8рен й7ретк8н к9чм8 тормыш бел8н яш8г8н кабил8л8р бу якларга ун3иденче гасырны6 беренче яртыларында килеп чыга, диг8н м8гъл9матлар бар.

Тарихта бу заман 8леге Башкортстанга керг8н 3ирл8рд8 ш848рл8р, крепостьлар, заводлар т7зел8 башлану бел8н билгеле. Русияне6 9з8к районнарыннан, Идел буйларыннан руслар, татарлар, мари-чувашлар, удмуртлар 4.б. милл8т вакилл8ренн8н торган т8ркем-т7ркем халык агыла. Унсигезенче гасырны6 урталарыннан алып тагын да й7з8р ме6л8п крепостной кр8сти8нн8р килеп урнаша, дип раслана. *леге 3ирл8р зур завод ху3аларына сатылу бел8н мал й7реше 7чен д8 ирек чикл8н8, 3ир-су урыннары да кими башлый. ;8м шушы м8лд8н башланадыр да инде ул Каръяуды халкыны6 9зара аерыла башлавы.

Аерылу м8сь8л8се авыл тормышына шактый нык т8эсир итк8н. Мантыйкка таянып тормыш фактларын к9з у6ыннан кичерс8к, бу аерылу халыкны6 бер 7лешене6 3ирле, ягъни 3ир ху3асы булып «асаба башкортлар» булып раслануы, 8 икенче 7леше бу якларга 3ир эзл8п кил9че булуыннан башлана, ахрысы. Олылар с9зе буенча, авылда бик озак д8вер д8вамында эч8р су 7чен, ч8ч8р 3ир 7чен, кис8р урман 7чен, бай к7т9лекл8р 7чен каты к7р8ш-тарткалыш барган. Шул байлыкларны б9леш9 тел8генн8н чыгып, чит8н 9реп куялар да инде, 48м бу чикне нич8м8 еллар буена бозмаска тырышып яшил8р. Чит8н х8тта 1936-нчы елга х8тле халыкны ике социаль катламга аерып, 9зара м7н8с8б8тл8рен чикл8п тора, дип х8терли авылны6 олы кешел8ре.

Шул с8б8пт8н, авылда башкорт 48м татар чишм8л8ре, башкорт 48м татар басулары, исемле - 3ир бил89че ху3а исемен8 б8йле - 9з8нн8р хасил була. Х8тта м8чет т8, берсе - башкортныкы, 8леге клуб арты тир8сенд8 урнашкан, икенчесе - татарныкы, Закир чишм8се каршысында т7зелг8н була. *леге дошманлыклары бу авыл халкыны6 бер 9к телд8 с7йл8ш9ен8 4ич т8эсир итми, шу6а к9р8, «башкорт» 48м «типт8р» терминнары социаль катламны а6латкан диг8н н8ти38г8 килен8 д8 инде.

Шуннан тыш, т7рлесе т7рле кыяф8тт8 булуына карамастан (араларында сарысы да, карасы да, озын буйлысы да, кыска буйлысы да 3ит8рлек) каръяудылыларны ниндидер сизелер-сизелм8с сыйфатлар берл8штер8. Моны к9р9, тою бел8н ирексезд8н тарихчы-этнограф Лев Гумилевны6 фикерл8ре, аны6 «этногенез теориясе» иск8 т7ш8. Л.Гумилев фикеренча, халыкны, аны6 9з-9зен тотышына кагылышлы гад8тл8рен, теге яки бу халык яш8ешенд8 м74им булган кагыйд8л8рне, халыкка хас булган беленер-беленм8с чалымнарны, х8тт8 фикерл89 ысулыны6 кайбер якларын да шушы халыкны6 яш89 шартларына, алар бил8г8н территорияд8 х7кем с7р9че табигать 9зенч8лекл8рен8 б8йлеп карау зарур.

«Табигать» т7шенч8се бу очракта яш89 шартларына - 4ава температурасыны6 нинди булуы, 3илне6 кайсы яктан ис9е бел8н ген8 чикл8нми. Бу т7шенч8г8, яш8лг8н урынны6 рельефы - тау ягымы, урманлыкмы, урманында, болын-тугайларында нинди 9семлекл8рне6 7стенлек ит9е, нинди хайваннар бел8н бай ик8нлеге, суны6 кайдан алынуы, гом9м8н, сулаган 4ава, эчк8н су, ашаган азык, тир8-яктагы к9ренешл8р, нинди иген 48м бакча культуралары бел8н эш ит9е д8 бик м74им йогынты ясый.

Н8къ шушы, югарыда санап кителг8н, табигать шартларына б8йле формалаша шунда яш89че халыкны6 тормыш оештыру ысуллары, фикерл89 юллары, к7нк9реш гад8тл8ре - барын да 3ыеп 8йтк8нд8, т7пт8н тупланып килг8н стереотиплары. Мен8 шушы стереотип диг8небез берл8штер8 д8 инде чыгышлары бел8н бер т7б8кт8н булган кешел8рне.

Евразия ки6лекл8ренд8 гомер с7р9че т7рки халыкларны6 тарихи 9сешл8ре уртак вакыйгаларга, башлыча, бер 9к к9ренешл8рг8 буйсынып формалашса да, 48р т7б8кне6, х8тта 48р авылны6 да 9з г8948рл8ре бар. Яш8еш асылташлары арасына гасырлар буена тупланып килг8н гореф-гад8тл8р д8, теге, яки бу к9ренешк8 нисб8тле барланган м7н8с8б8т т8, эш башкару, аны оештыру-3анландыру юллары да кер8. Гом9м8н, ад8ми затны6 рухи 9сеше аны6 матди цивилизациясе 9сешен8 караганда, б8лки, борынгырак заманда б7рел8нг8ндер. ;8рх8лд8 д8, урындагы фольклор 9рн8кл8ре, шул аерым бер т7б8кт8 барлыкка килг8н халык авыз и3аты 8с8рл8ре, бигр8к т8 аны6 к7нк9реш, 3ир эшк8рт9 гад8тл8рен8 б8йлесе, 8леге стереотипларга д8лил д8, мисал да булып тора. Халык 9зене6 и3ади потенциясен кулланып 48м кан8гатьл8ндереп, рухи ихтыя3ларын 9т8г8н. С9зл8рд8н гыйб8р8т булган эн3е бертекл8рене6 и3атчысы да халык 9зе, аны кулланучы да халык 9зе. Дим8к, бу якларда и3ат ит9 48м и3ат 3имешл8рен куллану ихтыя3ы шактый к7чле булган.

Каръяуды авылы тарихы бел8н туксанынчы елларга х8тле ныклап кызыксынучы булмаган, дип раслый м8кт8п музеендагы м8гъл9матлар. Бу кызыксыну музей эшч8нлеге бел8н башланып кит8. Авылны6 олы кешел8ре с7йл8вен8 таянып, т9б8нд8ге м8гъл9матлар чыгарыла.

Я6а Каръяуды авылы, югарыда 8йтеп кителг8нч8, башка бер, моннан 7ч километр ераклыкта булган, Каръяудыдан аерылып чыга. Авыл иш8еп кит9 с8б8бенн8н авылдашлар ч8ч9лек-к7т9лек 3ирл8рен8 кытлык кичер8 башлый. Урындагы власть вакилл8ренн8н р8сми р7хс8т сорап к9ченеп утыру м7мкинлеген х8ст8рли башлыйлар. Т89д8 аларга нибары унд9рт кешелек 3ир б9лен8. Шу6а к9р8 хасил булган 7р-я6а авыл «Унд9рт душ» дип й7ретел8.

И6 беренче булып Габделгани бабай гаил8се килеп утыра. Авылдашлар с7йл8ве буенча, Габделгани бабай ат 3игеп, фурманына тормыш к7н-к9реш кир8к-яракларын т7яп, улы Гали 48м 7ч яшьлек оныгы М7х8мм8тсадыйк бел8н я6а урынга юн8л8. Барасы юллары ?чбел8 елгасы буеннан 9т8. Билгел8нг8н урынга килеп 3ит9 бел8н фурманнарындагы бала юк булып чыга. *лб8тт8, бу х8л 7лк8нн8рне борчуга сала. Гали ат менеп, килг8н юлдан бер карыш тайпылмыйча, кире якка кит8. Кечкен8 Садыйкны6 яр буенда таш ыргытып утыруын к9реп 8ти кеше бик шатлана. Х8м8т⁴ абый бу баланы6 туган елын тег8л билгели. 1877-нче елгы. *леге вакыйга бу бала 7ч яшьлек булган чакка туры кил8. Шулай итеп Я6а Каръяуды авылы 9з тарихын 1880-нче еллардан башлап 3иб8р8.

Башкорт очы егерменче гасыр башларында барлыкка кил8 диг8н м8гъл9мат та бар. Аны6 барлыкка кил9е 1913-нче елга карый. Н8къ шул елда Т9б8н Каръяуды авылында янгын чыгып, аны6 башкорт очы т8мам янып бет8. Борынгы ышанулар-юраулар буенча янгын аф8тен8 дучар булган 3ирг8 я6адан килеп утыру ярамый, имеш. Янгыннан зыян к9рг8н башкортларга 3ир «уделять» ит8л8р, шул р8вешле, «Удил» авылы барлыкка кил8. Я6а авылга беренче булып Латыйп бабай к9ченеп кил8, Ш8йхер8зи Латыповны6 карт8тисе. Л8кин я6а исем бел8н аталган авыл очлары гом9м исем бел8н берл8штерелеп кил8. Ул - Каръяуды.

Дим8к, Каръяуды атамасы боларны6 барыннан да борынгырак. Р8сми документларда ул беренче тапкыр 1673-нче елда иск8 алына. Бу атаманы6 этимологиясы 7ч тармаклы. «Кыр ягы», «Кар яуды», «Карявдин» исемен8 б8йле, дип т8 фараз кыла борынгылар.

Типт8р Х7с8ен Касаев 9зене6 н8селен бобыльлардан килеп чыгышлы, дип бара. Имеш, башкорт Чупты Кулсарин аларны 9з 3ирл8рен8 9зара килеш9 бел8н керт8. Шу6а нисб8тле, Х7с8ен бабай н8селе бобыльдан типт8рг8 к9ч8. Типт8р ясагы т9л8рг8 тиеш булалар, шулай итеп алар я6а сословие вакилл8ре булып кит8.

№ир ху3асы Китап Тл8нч8й бабай да авыллар формалашуында ярыйсы зур роль уйный. Байбулат авылы кешел8ре Ишим Кинзин 48м К9зм8ш К9с8ков, 1723-нче 48м 1737-нче елларда а6а килеп, типт8р ясагы т9л8рг8 ризалык биреп, шунда 3ир бил8п яши башлыйлар. Унсигезенче гасыр яртысына х8тле монда т7рле сословиега караган х8тсез халык килеп утыра. Болар арасында башкорт, типт8р, кр8сти8н, крепостной кр8сти8нн8р була. Авыллар 48м аларны6 аерым 7лешл8ре сословие исемн8ре буенча аталып кил8 - башкорт очы, типт8р очы, кр8сти8н очы.

*леге заманга караган тарихи м8гъл9матларга м7р83агать итк8нд8, ун3иденче гасыр ахыры бел8н унсигезенче гасыр башы кисешк8н м8ле Русияне6 чынлап алып, империячел д8гъв8л8рен барлап килг8н тарихи чоры. Н8къ шушы вакытларда халык к7нк9реше ифрат кискенл8ш8. Х7к9м8тне6 басып алу с8яс8те, урыс булмаган халыкларны чукындыру нияте, аны ачыктан-ачык та, яшерен р8вешт8 бик м8керле юллар бел8н д8 башкарылып килен9е, изелг8н халыкларны - нинди милл8тт8н, нинди социаль катламнан булуына карамастан, к9негелг8н 3ирл8ренн8н кузгатып я6а урыннарны 9зл8штерерг8 м83б9р ит8. Кара халык изел9л8рг8 чыдамыйча к7чл8п чукындырудан, к7ч 3итм8слек салым-ясаклардан качып, авылы-авылы бел8н тир8нр8к, зур калалардан алысрак булган 3ирл8рг8 килеп утырырга м83б9р булган. *лб8тт8, монда мал асрау 7чен иркенр8к 38йл89л8р, иген 9стер9 7чен у6дырышлы 3ир эзл89 гал8м8те д8 9з 848миятен бирг8ндер.

Л.Гумилев 48м аны6 фикерд8шл8рене6 фикерен инкарь итм8г8нд8, беренче килеп утырган бабайлар н8селене6 к9чм8 халык булганлыгы зур шик тудыра, ч7нки к9чм8челек яис8 утрак тормышка карата тупланган гад8тл8р бер-ике елда гына барлыкка кил8 торган к9ренеш т9гел. К9чм8челект8н утрак тормышка к9чер 7чен гасырлар тал8п ител8. Монда ис8 к9чм8 кабил8л8р килг8н д8 48м мона инде 7ч-д9рт й7з буена бер 3ирд8 яш8п яталар, имеш. Алар чыныннан да к9чм8 ыруглар булса, егерменче й7з башына х8тле ген8 д8 8лл8 нич8 урын алмаштырырлар иде. Безне6ч8, бу 3ирл8рг8 килеп утырган н8селл8р к9п гасырлар буена утрак тормышта яш8п, 38мгыять оештыру т83риб8сен8 ия булган. Моны б9генге к7н х8лл8ренн8н чыгып та, борынгы халык авыз и3аты 3имешл8рен8 м7р83агать итеп т8 исбатларга м7мкин.

Яш89 ысуллары, эш гад8тл8ре борынгыдан тупланып килм8г8н халыкка бик зур авырлык бел8н се68. Каръяудылыларны6 тырышлыгы, у6ганлыгы авыл тарихы д8вамында исбатланып, 8ле д8 эш гад8тл8рене6 барлыгын д8лилл8п кил8. Шул тырыш, у6ган-булганнар арасыннан «Волга» авыл ху3алыгы р8исе Азат Габит улы С7л8йм8нов, ху3алыкны6 алды6гы эшчел8ре - Ф8нзил Мини8хм8т улы Х8м8дьяров, *нв8р Габдулла улы Ханов, Ф8нсаф Закир улы *хм8тханов, В8сим С8етгалиев, Ш8йхелимам З8к8рия улы М7галлимов, Фирд8вес Р8гиб улы Камалов 48м тагын бик к9пл8р.

Чакмагыш районы географик яктан да бик 3айлы урында урнашкан - бай урманнардан тыш монда мал асрау 7чен яраклы тугай-болыннар, 9з8нн8р бихисап. Шуны6 н8ти38се булыптыр н8селле атлар к9ренг8л8п ала. Шуларны к9р9 бел8н, к9з алдында 38йр8п яткан, ки6 дала ирексезд8н х8р8к8тк8 кил8 башлый, сыман. Борынгы т7ркил8рне6 ат 7стенн8н т7шми й7рег8н данлы-ша6лы м8лл8ре х8тер-хыялны уйната башлый. Шул с8б8пт8н, х8тта европалылар мифларындагы кентавр образыны6 реаль иял8ре булып кит9л8ре иск8 т7ш8.

Бу авылны6 борынгылыгы, стереотиплыгы атамалар муллыгында да сакланып калган. Элек заманда бераз гына м74имр8к х8л шундук халыкны6 зир8к акылы, 3ор с9зе аркасында бер8р географик объект атамасына 8верелг8н, яис8 б8ет-риваять, такмак-3ыр тууына с8б8п булып китк8н. Мондый урыннар 48м 8с8рл8р Каръяудыда да байтак.

Азнай чокыры

Б8л8к8й чагымнан ук ишетеп 9ск8н бер х8лне с7йл8ем 8ле сезг8.

- Борын заман Каръяудысында яшьл8р яшеренеп булса да, кич 3итк8ч уен оештырган булганнар. Бигр8к т8, тир8-як ямьл8неп-яшелл8неп китк8н язгы м8лл8рд8. Гыйшык-мыйшык тоту да язгы чорга туры кил8 бит, гад8тт8. Безне6 Каръяуды яшьл8ре т8ртипле иде болай, ул-бу булганын бер д8 х8терл8м8ем… Шулай да, булды бер, безне6 як 7чен, гайре табигый х8л.

Яшь-3илк8нчек егетл8р арасында бер 9т8 д8 шома малай актыгы бар иде, Азнай исемле иде ул. Уен саен бер кызны 9зен8 гашыйк иттер8 д8, икенче к7нне ул мескенг8 8йл8неп т8 карамый, икенче кызны6 й7р8ген яулый башлый. Шулай й7ри торгач юлыккан ди бу, авылны6 и6 ш8п егете, тир8-якка бер диг8н Айнур-батыр к9з атып й7рег8н кызга, Г7лбануга.

Г7лбану Азнайны татар м8чете к9ренеп торган 3ирг8 очрашуга чакырган ди, 8 Айнур, и6 к7чле к7р8шче дуслары бел8н, кушкаеннар 9ск8н аланлык каршысындагы урманда яшеренеп к7теп торг8н ди.

Килеп 3ит9 бел8н к9зен б8йл8п, Азнайны р8х8тл8неп мыскыл итк8нн8р:

Чиб8р егет, ныклап уйла,

Алды6да кем торганын.

Ялгышмыйча, 8йтеп кара

Исеме кем булганын, - дип, 3ырлап алданган барча кызларны6 исемн8рен 8йттерг8нн8р д8 ди мо6ардан, бик каты итеп, 9терг8нче, кыйнап ташлаганнар ди.

Шуннан бирле кушкаеннар арасында яткан беленер-беленм8с кен8 чокырланып торган урын Азнай чокыры⁵ булып халык телен8 кереп калган да инде, - дип т8мамлады с9зен С8кин8 8би Йосыпова.


Борынгы Каръяудыда (типт8р-татарлар) авылында, каенлыктан ерак т9гел ?чбел8 суы ага иде. Х8зер ул кипк8н инде. Бары тик 3ирд8ге уем елганы6 ике ярын х8терл8теп тора, 48м к8кр8еп 9сеп утырган каеннар бу 3ирд8, тарих 7чен к9пт8н т9гел ген8, елга агып ятканын исбатлый.

Халыклар шул елга аша чишм8г8 бара торган булганнар. Кышын су ту6а торган булган. Шул чакта суга турыга гына й7ри торган булганнар. Берм8л, 4ава язга авыша башлагач ике 17 яшьлек кыз язгы кояшка шатлана-шатлана, к7лешеп-шаярышып суга китеп барганда, олы фа3игага очрыйлар. Х8зер килеп 3ит8м д8, чил8кл8ремне тутырып кире кайтып кит8м ген8 диг8нд8, кин8т кен8 боз ярылып кит8 д8 кызларны6 берсе суга т7ш8.

Ах, Камил8! - дип 7зг8л8н8 аны6 икенчесе, л8кин судан тартып алырлык к7че булмый теге кызны6. Аны6 кайтып сыктый-сыктый, сукранып-сукранып елавына авылны6 8зм8верд8й ир-егетл8ре су буена 3ыела, ничек кен8 эзл8с8л8р д8, н8ти38 булмый, кызны6 г89д8се 38йсез табылмый. Бу кыз Хисм8т исемле кешене6 берд8нбер кызы була. Ата-ана кайгысы к9т8ргесез авыр булганга к9р8, кыз исеме б8етт8 терк8леп м86гег8 халык х8теренд8 уелып кала.

Хисм8т абыйны6 атлары

Утлык т7бен кимер8.

Камил8не6 8нк8се

Б8бк8м, - диеп тилер8.

Камил8 акты, Х8мил8 кайтты,

Бидр8л8рен башкортлар тапты.

Гом9м8н 8йтк8нд8, Каръяуды тир8-ягында к9лл8р д8, чишм8л8р д8 шактый к9п булган. Шу6а карамастан, халык еш кына эч8р суга кытлык кичерг8н. ;8рдаим тазартылып тормаган очракта, ераграк чишм8л8рне6 киб8 торган гад8те була, билгеле. (зл8ре кулланмаган чишм8не халык махсус р8вешт8 килеп чистартмаган бит инде.

Шуларны х8терл8теп, «Каенлы к9л чокыры», «М9кле саз» диг8н 3ирл8р калган. Авылдан ерак т9гел кайчандыр к9л булган, ди. Шул к9л саегайгач халык т7зелеш кир8к-ярагына шуннан м9к ташый башлаган.

«Ч9р8к8й к9ле» - Базы буендагы кечкен8 к9л, аны, б8лки, беренче булып Ч9р8к8й исемле 9рд8к аулаучы к9реп калып, шул к9лд8н 9рд8к алып кайткан булгандыр, ч7нки бу к9лд8ге 9рд8кл8рне 4аман да Ч9р8к8й 9рд8кл8ре, дип й7рет8л8р.

«(рд8к к9ле диг8нн8ре - урман эченд8ге бик матур кечкен8 к9л булган. Бу к9лг8 килеп кыр 9рд8кл8ре бала чыгара торган булганнар. *ле д8 бар 8ле шул к9л».

Кич уенга кил 8ле!

Уеннар, уеннар… Ниндие ген8 юк алар арасында. Борынгы уеннар табигатен8 килг8нд8, р8сми ф8нд8 уеннарны6 килеп чыгышын м839си ышануларга б8йлил8р. Аларны 3ир эшк8рт9, мал 9рчет9 х838тенн8н килеп туган, дип раслыйлар. *леге фикерне6 ис8пк8 алынмый калу ихтималын к9з у6ында тотканда да, т7б8кт8ге фольклор 8с8рл8ре шул хакта берникад8р м8гъл9мат биреп тора. Уеннар, бигр8к т8 аларны6 ритуаль 848миятк8 ия булганнары, х8зер яшь-9смерл8р уены гына булып калган, л8кин шул уеннарда борынгылар яш8ешене6 т7п м8гън8се д8 яшеренг8н.

Бу уеннарны6, д7реср8к 8йтк8нд8, бала-чага уеныны6 сере кайбер89л8р 7чен 4аман да сер булып кала бир8. Л8кин бала уенын к9з8теп торган кеше шул баланы6 нинди шартларда яш8вен, ниндир8к гаил8д8 т8рбиял8н9ен, ул гаил8не6 к7нк9реше-булмышы н8рс8л8рг8 корылганын 8зр8к чамалый ала. Эчкече гаил8сенд8 т8рбиял8нг8н бала к7мешк8 кайнатып, бал коеп, исерек кеше булып уйный, укытучы баласы курчакларын тезеп утыртып шуларны укыту бел8н м8шгуль була, ф8нни эшч8нлек бел8н ш7гелл8нг8н ана баласы н8къ 8нисе кебек «диссертация» язып азаплана. Оясында ни к9рс8 - очканында шул булыр, ди бу хакта халык. Шулай булгач бу ритуаль уеннар табигате д8, башлыча, олылар тормышыннан кил8. *лб8тт8, борынгы кеше б7тен ыругы бел8н уйнап кына тормаган, уйнарга аны6 вакыты да булмаган.

Гаяз Исхакыйны6 ярым публицистик, ярым 8д8би бер 8с8ренд8 Русия т7ркил8ре 3ылы як т7рекл8ре бел8н чагыштырыла. Анда безне6 ата-бабаларыбыз тормышыны6 элек-элект8н бик авыр булуы исбатлана. Чыныннан да, безне6 шартларда, борын заманнарда 3ан т8слим кылмыйм диг8н кешег8 бертуктаусыз эшл8рг8 туры килг8н. Шуны6 н8ти38сенд8 безне6 халыкта эшк8 карата 3аваплылык та, оештыру с8л8те д8 бик к7чле, ачык р8вешт8 ш8келл8нг8н. * уен м8сь8л8сен8 килг8нд8, ул х8зер ген8 безне6 тарафтан уен булып кабул ител8. Борынгылар 7чен ритуаль х8р8к8тл8рг8 кушылган тылсым с9зл8рне6 билгеле бер т8ртипт8 8йтел9е, яис8 к7йл8н9е шул эшне6 аергысыз атрибуты булган. М839силек, т7ркил8рд8 т86речелек, д8верл8ре барча халыклар 7чен д8, дини м8д8ният барлыкка килг8нче 9к, бик озак вакытлар д8вам итк8н. Шу6а к9р8, м839силек заманында барлыкка килг8н гад8тл8р, шул ис8пт8н, б8йр8мн8р д8, 4аман да халык к96еленд8 бик м74им урын бил8п тора. Сабантуй, Н89р9з, Карга боткалары, 4.б. 8н8 шул серияд8н булыр.

Т7рки халыкларга ислам дине кер9 бел8н бу б8йр8мн8рне 9тк8р9 тыела башлаган. Олылар тарафыннан м839си ритуаллар дини ритуаллар бел8н алмаштырылган булса, балаларны бу вазгыять урап 9т8, алар, элеккеч8, генетик х8терл8рен8 48м олыларны6 балачак - яшьлек т83риб8сен8 таянып ата-бабаларыбызны6 борынгы ышануларына корылган «уеннарын» уйнауны д8вам ит8л8р. Т7рле м8гън8г8 корылган уеннар арасыннан, Каръяуды 3ирлегенд8 «№8за биреш9», «Наказлы», «Фант 3ыю», «Ак тир8к, к9к тир8к», «Челт8р элдем чит8нг8», «Куш кулым», «К9рс8т 8ле, 9ск8нем» «Й7зек яшереш», «Яулык салыш», «К9з б8йл8ме» 48м башка уеннар сакланып калган.

Тула басу

Сулар ташый сылу кызлар

Чил8кл8рен таштырып.

Б8йр8м к7т8 б9ген яшьл8р

Й7р8кл8рен шаштырып!

;8р 7м8, к9м8к эш - булсын бура к9т8р9, булсын киб8н салу, булсын каз 7м8се - яшьл8р тарафыннан 48рвакыт б8йр8м булып кабул ителг8н. Эшне6 к9м8к эшл8н8 торганы - яшьл8рг8 очрашып с7йл8шерг8, 9зара дустан8 аралашулар урнаштыру 7чен мен8 диг8н м7мкинлекл8р тудырган. Яшьл8р тарафыннан бу м7мкинлекл8р 9зл8рен к9рс8тер 7чен, башкаларга к9з салыр 7чен кулай чара булып кулланылган.

?м8м8 апа⁶ язмаларына к9з салсак, анда да каз 7м8се турында бер калим8 с9з бар. *ле эшк8 ярап 3итм8г8н килеш, *хъяр абыйны6 н8ни кызларын каз 7м8сен8 чакыралар, ч7нки бу т7р эшк8 чакырылу авыл халкы 7чен зур м8рт8б8, дип саналган. Чакырылу - ихтирам-х7рм8тне д8 белдерг8н, ышаныч к9рс8ткече д8 булган, гом9м8н, ф8л8н-ф8л8н кешене6 кызын 7м8г8 д8ш9 - шул гаил8г8 карата зурлау к9рс8т9не а6латкан.


Беренче салкыннар т7шк8ч, татар авылларында да, башкортларда да 7м8л8р 9тк8релг8н. Болар арасында каз 7м8л8ре, тула 7м8л8ре, с9с туку, киндер сугу кебек к9м8к эшл8р д8 башкарылган. Бу эшл8рне нигезд8 хатын-кызлар башкарган. ?м8 вакытында шул хезм8тк8 караган 3ырлар, к7йл8р я6гыраган, 8 7м8 бетк8ч, яшьл8р уйнап-биеп ял итк8нн8р.

Тула сарыкны6 к7зге йоныннан 8зерл8н8. Башта эн8 бел8н тет8л8р, эрлил8р, калтыргыч ярд8менд8 ш9рег8 урыйлар, сугалар, 7ч р8т чит8нд8 басалар⁷. ?рлекк8 салып, егетл8р бел8н берг8 8йл8ндереп суын боралар. Станда ике яклап тарталар, киптер8л8р, 7лге буенча кис8л8р 48м тег8л8р.

№ырлый-3ырлый, г7рли-г7рли,

?м8л8рд8 тула басабыз.

Ах, тула, тула, тула, тула.

Тула була унсигез.

Кара безне6 дус-ишл8рг8,

Барыбыз да бертигез.

Тула була, тула була,

Тулада кызлар була.

Бу тулалар булып бетк8ч,

Уйнатыр мик8н ху3а? - дип борчылган 9з заманында За4ира С8лимова.

Дим8к, к9м8к эш гад8тл8ре бик борынгыдан тупланып кил8, ч7нки авыр табигать шартларында авыр эшне ялгыз башкару 48ръяклап та отышсыз булган. К9п вакыт сарыф итеп т8, эш н8ти38се т9б8н булу куркынычыннан тыш, кайбер эшл8рне бер гаил8 к7че бел8н башкарып чыгару б7тенл8й д8 м7мкин булмаган, ч7нки кайда ди инде ул, борынгыларга, 8леге заман техникасы? Яшьт8н к9м8кл8шеп эшл8рг8 к9некк8н балада эш алымнары да, 8леге эшне6 9зен8 ген8 хас булган т8ртибе д8, «к838 суюны6 да 9з т8ртибе бар» кебек м8кальл8р шу6а д8лил, эшч8нлек ким8ле 48м эш бел8н ш7гелл8н9 ихтыя3ы да т8рбиял8неп килг8н. Л8кин «т8рбия гаил8д8н башлана», диг8н уйдырманы х8терд8 тотырга кир8к, ч7нки бик борынгы заманнарда да калыпка сыймаган ад8мн8р булган. Калыпка сыймаучылар, гад8тт8, икег8 б9лен8: аны6 берсе башкаларга караганда ялкаурак, 9зен башкалардан 7стенр8к куючан кеше булса, икенчесе ис8, авылдашларына нисб8тле артык зир8к, 9з-9зен тотышы бел8н ят тоелган ад8м. Аны читл8т9, 9зл8ре арасына алмау, б8лки, 8леге ад8мне6 биред8гел8р 7чен а6лашылып 3итм8венн8ндер.

№8мгыятьк8 кир8к, 3амгыять тарафыннан корылган калыпларга сыярлык бала 7лгеле гаил8д8 т8рбиянл8нг8н, 8лб8тт8. Шу6а к9р8, бала багу йолаларыны6 48рбер элементы тир8н м8гън8г8 ия буларак формалашкан. Болар арасына исем кушу т8ртипл8ре д8, юаткыч-уйнаткыч шигырьл8р д8, баланы6 кечкен8 чагында уйнаган уеныны6 оешуы да, бакса6, бик тир8н н8рс8л8р бел8н б8йле.

*лли-б8лли, б8бк8ем,,,

Я6а туган баланы, 8тисене6, яис8 8нисене6 к9лм8генн8н ясалган искег8 (пеленка) т7рг8нн8р. Бала 8тисе искесен8 т7релс8, 8тисе 7чен бик кадерле була, имеш. Т7релг8н баланы 7ч-д9рт сантиметр ки6легенд8 тасма бел8н б8йлил8р. Тасмага т7рле корамалар тагалар яис8 каурый куялар. Болар к9з тим8сен 7чен эшл8н8.

Бала тууына кырык к7н тулганчы ана 48м бала 7чен и6 куркыныч вакыт ис8пл8н8, ч7нки шушы кырык к7н буена ана 48м бала 7чен кабер ишеге ачык була ик8н. Газраил у6айлы вакытны к7теп кен8 тора, ди. Шу6а к9р8 кырыгы тулмаган баланы ялгызын калдырып й7рерг8 ярамый - п8ри алмаштыру ихтималы ифрат зур. Кырык к7н 9тк8ч к9рше-к9л8н, туган-тумача, гом9м8н, таныш хатын-кызлар яшь анага “ч8й ит8л8р” - т7рле т8м-том 8зерл8п 3ыелышып ч8й эч8л8р, ягъни 9лем куркынычыны6 артта калуын б8йр8м ит8л8р.

Бала бик елак булса, к9з тиг8н, дип юраган булганнар. К9з тиюд8н т7рле т7сл8р (кызыл, кара) кулланганнар. Ма6гаена с7рем (кара корым) яис8 кызыл т7с с7ртк8нн8р. К9з тиюд8н та6 суы да бик ярап торган. М8тр9шк8не яндырып т7т8сл89 д8 8леге б8ладан котылу чараларыны6 берсе дип саналган. ?ч т8р8з8не6 буын (парын) алып, балага с7рт9 юлы бел8н д8, ч8ч тарагы бел8н имл89 д8, к9з катуы калмасын дип, берд8н тугызга⁸, тугыздан берг8 кад8р санап 7ч м8рт8б8 кабатлау кебек чараларны да кулланганнар. Бу чараларны6 и6 9темлесе - к9з тидертк8н кешене6 кем ик8нен ачыклап, аны6 к9лм8генн8н кисеп алынган ч9пр8кне яндырып т7т8сл89.

С7бханалла, к9з тим8сен, к9з агачны корыта! - балага карата с9зне саклык бел8н ген8 8йтк8нн8р. Бала авырып китс8, чиренн8н котылу 7чен 3еп алып, дога укып, г89д8сен 8йл8ндереп 7ч⁹ тапкыр уратканнар, аннан со6 3иде¹⁰ юл чатына ыргытканнар.


Бала багу йолаларыны6 и6 кир8клесе, и6 м74име – исем туе. Исем туе балага 7ч, 3иде яис8 кырык к7н диг8нд8 9тк8релг8н булган. *леге гаил8 б8йр8мен8 туганнар, дуслар, к9ршел8р 3ыйналган булган, мулла чакырылган. Баланы мулла янына менд8рд8 яткан килеш китерг8нн8р, башын кыйблага каратып салганнар. Мулла азан 8йтеп баланы6 48р колагына 7ч8р м8рт8б8 исемен кычкырып 8йт8 торган булган. Ф8л8н угълы яки кызы, 8йтик, Ислам угълы Гиндулла! дип исем кушылып: - “Я, Раббым! Бу бала ислам динен ку8тл89че, ата-анасына ми4ербанлы, игелек-ш8фкатьле, т89фыйклы булып 9с9ен кабул кыл. Ата-анасына ошбу баланы сау-с8лам8т булып, тигезлек бел8н 9стерег8 насыйп итс86 иде”, дип дога кылынган. М83лест8 б9л8кл8р 48м х8ер таратылган.

Бала ми6ле булып туу очракларда, исем кушканда ми6 с9зен 7ст8г8нн8р, ян8се, шулай итк8нд8 ми6 зураймый, х8тта б7тенл8й д8 юкка чыга. №амгыятьк8 я6а 8гъза кил9, ягъни бала туу бел8н тагын бер йола мотлак р8вешт8 9т8лерг8 тиеш була.

“С7нн8т туе” да шулай ук и6 зур б8йр8мн8рне6 берсен8 8йл8н8, ч7нки ир баланы с7нн8тк8 утырту б7тен м7селманнар 7чен м83б9ри саналган. Аны6 9зене6 тег8л билгел8нг8н вакыты булган. Бала биш-алты айлык булгач, яис8 яше тулганнан со6 3иде-ун яшьк8 кад8р бу операцияне 9тк8р9 7чен зарур вакыт дип саналган. Бу йоланы 9т89 алдыннан да, гад8тт8д8геч8, намаз укылган, баланы с7нн8тл8г8нд8 ид8нг8 яткырганнар. Хасил булган яраны б8йл8м8г8нн8р, бары тик киселг8н 3ирг8 салам к7ле сипк8нн8р. С7нн8тл89чег8 б9л8к бирелг8н. Бала терелг8ч, к9ршел8рне 48м туганнарны чакырып, м83лес 9тк8рел8 торган булган, бу очракта б9л8кл8р 8леге балага т8г8енл8нг8н¹¹.

Монда тагын шуны 7ст8п 8йтерг8 кир8к ки, авыл тормышында, тел8с8 нинди м7селман м8х8лл8се тормышында, к7ндек 8бие 48м с7нн8тче бабай и6 абруйлы, и6 х7рм8тле кешел8р булган. Гад8тт8, аларга бу 47н8р 8би-бабаларыннан мирас булып калдырылган булган. Бу зур абруй казанган кешел8р 38мгыять тормышында к8сепче ген8 булып калмыйча, м8х8лл8не6 9рн8к алырлык, ки68ш бирерлек ш8хесл8рен8 8верелг8н, ч7нки аны6 7стен8 й7кл8нелг8н вазифа шуны тал8п итк8н. К7ндек 8бие 48м с7нн8тче бабай, бу д7ньяга кабул итк8н, с7нн8тл8г8н 48р баласыны6 язмышы - 8хлагы, намусы, кылган гам8лл8ре 7чен 3аваплылыкны, ниндидер д8р838д8, 9з 7стен8 алган. Бу изге 47н8р иял8ре тарафыннан, 9з куллары аша 9тк8релг8н баланы6 ялгышлары-кыеклары, тиешле ким8лд8 9з г7на4лары, 9з фа3игалары дип кабул ителг8н, булса кир8к.

Я6а¹² туган бала б8лл9д8 9с8. Безне6 якларда борынгы вакытларда б8лл9не каен кабыгыннан к7йм8 формасында эшл8г8нн8р. Бишек аякларын тал чыбыгы бел8н беркетеп, д9рт почмагыннан каеш бел8н б8йл8п т9б8г8 асканнар. Бишек астын суккан тукымалар бел8н тегеп чыкканнар. Б8бил8ре бераз 9с8 т7шк8ч, авылны6 кызу эш м8лл8ренд8 8нил8ре аларны, бишекк8 салып, 9зл8ре бел8н уракка й7ретк8нн8р. Мен8 шул максат бел8н бишекне6 тагын бер т7рен 8зерли торган булганнар. Бу бишек т8г8рм8чле булган, кабыктан эшл8нг8н, 7ске 7леше ярым-дуга формасына китерелеп ясалган. Баланы 3ил-я6гырдан, кояш т7ш9д8н саклаган (х8зерге коляскаларга тартым), ураккка й7ретер 7чен д8 у6айлы булган. Балага карап яту 7чен, аны6 д7нья бел8н беренче танышуларын т8эмин итер 7чен, уенчыклар да элен8 торган булган.

Бала яткан ас нык юешл8нм8сен 7чен бишек т7бен8 коры каен череге салганнар. Шулай итеп эшл8нг8н бишек-б8лл9л8р х8зерге вакытта музейларда гына саклана инде. Борынгы бишекл8рне6 кырыйлары юк8 агачыннан матур итеп биз8кл8п эшл8нг8н булган, ч7нки бала борын-борыннан ук 48р ата-ана 7чен газиз булган. Туачак бала 7чен б8лл9не, гад8тт8, яшь 8тил8р 8зерл8г8н. *ти кеше бишек биз8кл8рен8 баласына багланган и6 якты 7метл8рен, и6 кыю хыялларын кушып 9рг8н, булса кир8к. Ч7нки бишек-б8лл9л8р баланы6 9зен8 ген8 т8гаенл8нг8н беренче кечкен8 куышы булган, т8пи й7ри башлаганчыга кад8р бала гомере шул б8лл9д8 9тк8н.

*лли-б8лли, б8бк8ем,

Йом к9зе6, б8гыйрьк8ем,

Сакта газиз 8нк8е6,

Тизд8н кайтыр 8тк8е6...

Балага ике яшьт8н к9лм8к кидер8 башлаганнар. К9лм8к киндерд8н тегелг8н. Т89ге м8рт8б8л8рд8, тугач та, балага 7чпочмаклы яулыкны, йомшак булсын 7чен, искед8н ясап б8йл8г8нн8р. Т8пи й7ри башлагач, малайларга т7псез ыштан, 8 кызларга озын киндер к9лм8к кидерг8нн8р. Кызлар к9лм8ге т7сле итеп сугылган.

Ун яшьк8 3итк8н балаларны олыларча киендер8 башлаганнар. Кызлар башларына яулык ябынган, малайлар киндерд8н эшл8нг8н, колакны каплап торган, эшл8п8 киг8нн8р. Аякларына чабата, тула оек киелг8н. Кызлар алгы якларын, чулпылар куелган, т7сле киндерл8рд8н биз8кл8п тегелг8н т9шлек бел8н каплаган, бу аларны6 кил8ч8кт8 8ни буласыларына ишар8 булган. Т9шлек, шулай ук, яман к9зд8н саклану вазифасын 9т8г8н. Кыз бала олы хатын-кыз кебек 9к алка тагып, бел8зек киеп й7рег8н. Ч8чл8рен, гад8тт8, икег8 аерып чулпылар тагып 9рг8нн8р¹³.

Уенчык 48м т8рбия

Кечкен8д8н уйналган уеннар 48м кулланылган уенчыклар да т8рбия эшенд8 зур 848миятк8 ия булган. Билгеле ки, бала, гад8тт8, и6 кечкен8 чагыннан ук, кызыксыну даир8се бел8н 9зене6 3енесен ку8тли. Уен 48м уенчык тарихы озын юл 9тк8н 48м 48рвакыт халык 9за6ын чагылдырып 9сешк8н. Уен баланы6 38мгыятт8 башкарачак ролен билгел8г8н.

Каръяуды балалары да, башка т7б8к татар-башкорт балалары кебек 9к, кызлары булачак ана, йорт ху3абик8се, дип, малайлар - шул йортны, йорт эченд8гел8рне, шул йорт урнашакан илне саклаучы-яклаучы булып т8рбиял8нг8н. Б8лки шу6а к9р8дер д8, биш-алты яшьк8 3ит9 бел8н кыз балалар ир балалардан аерым уйнаган булган.

Малайлар ук-38я атып, ат чабышлары 9тк8реп, м8рг8нлек с8л8тл8рен 9стереп, 9зл8ренд8 сугышчы, аучы сыйфатларын булдырганнар. Кызлар ис8 курчак уйнаган. Ч9пр8к-чопрактан тегелг8н гади ген8 бу уенчыклар кыз бала к96еленд8 булачак балаларына карата ш8фкать-м8рх8м8т, чиксез сабырлык туплануга булышлык итк8н. Булачак аналар бу уенда бала багу гад8тл8рен 9зл8штерг8н 48м, и6 м74име, булачак тормыш ипт8шл8рен д8, кил8ч8кт8 туачак ул-кызларын да яратырга 7йр8нг8н. Ч7нки курчак бала кыяф8тен8 китерелеп эшл8нг8н. Кызлар курчакны т7сле корамалардан 9зл8ре ясаган, бу 8ле узган гасырны6 утызынчы-кырыгынчы елларына х8тле д8вам итк8н. Барби курчаклары бел8н уйнап 9ск8н 8леге заманны6 ирк8 кызлары, кызганычка каршы, борынгы кызлар б8хетенн8н м8хр9м ителг8н, ч7нки олы хатын-кыз кыяф8тенд8ге курчак аларны бары тик матди байлыклардан кулланырга, куллану даир8сен - аппетитны к7нн8н-к7н 9стер9г8 булышлык ит8, шуны6 н8ти38сенд8 эгоистик рухта т8рбияли.

Мен8 н8къ шундый, борын-борыннан гад8тк8 керг8н, уеннар уйнап 9ск8ндер Каръяуды авылыны6 беренче укытучысы дип ис8пл8нг8н Б84ия абыстай.

Ил к9рг8нне ир к9рер

Кечкен8 Каръяудыны ил к9л8менд8 к9релг8н михн8тл8р д8, безне6 ил тарихында гом9м8н сир8к була торган, шатлыклар да урап 9тм8г8н, 8лб8тт8. ;8рбер олы 48м кече к9ренешк8 48йк8л булып нинди д8 булса 8с8р, халык тарафыннан чыгарылган и3ади 3имеш барлыкка кил8 торган. *йтик, опричнина заманы, рус-япон, гражданнар сугышлары к9пт7рле рекрут 3ырларын барлыкка китер8. Бу 3ырларны, егетл8рне солдатка озаткан чакта капма-каршы торып 3ырлый торган булганнар

Егет: Кычкырып поездлар кил8

Кичке шалуннар кайтыр.

Елама, ирк8м, елама,

(лс8м, х8б8рем кайтыр

И, аппагым, ки калфагы6,

Эн3е калфак килеш8.