AZƏrbaycanşÜnasliğIN
| Вид материала | Документы |
- AZƏrbaycanşÜnasliğIN, 13391.37kb.
Н.В.Маргелов. «Поговорим о бурных днях Кавказа». Москва, 2005
Л.Н,Толстой. Собрание сочинение. VII Т., М., 1981, Т7,
Шебликин И.П. «М.Ю.Лермонтов в движении истории» журнал «Лит-ра в школе», N8, 2005, C.8
А.С.Пушкин. Сочинение в трёх томах, Т.III М., «Художественная литература», 1974
Г.М.Гусейнов «Азербайджанские адреса русских писателей» - Баку. «Elm», 2005. стр.8
Şükürlü Elşən
AZƏRBAYCANDA ƏLİFBA SİYASƏTİ VƏ YA
XALQIN MİLLİ ŞÜURUNUN FORMALAŞMASINDA ƏLİFBANIN ROLU
Giriş:
Cəmiyyət yarandığı gündən bu cəmiyyətdə yaşayan fərdlər öz aralarında ünsiyyət qurmağa çalışmışlar. Bu ünsiyyət müxtəlif formalarda təzahür etmişdir. Dilin yaranma mexanizmini tam şəkildə izah etmək mümkün olmasa da onun yaranma yollarını müxtəlif vasitələrlə açıqlamaq olar. İnsanlar həm, keçmişdə, həm də müasir dövrdə müxtəlif ünsiyyət vasitələrindən istifadə edirlər. Əgər ibtidai icma quruluşunda yaşayan insan əşyaların dili ilə, jestlərlə və s. ilə anlaşmışsa müasir dövrdə insanlar həm şifahi nitq, həm yazı, həm jest və bəzi halarda hətta əşyalar vasitəsilə ünsiyyət qurmağı bacarır. Şifahi nitq ani olaraq yaranır və yoxa çıxır. Veirlən hər hansı bir məlumat yalnız kiminsə yaddaşında qala bilir. Fikrin daha geniş auditoriyaya, daha uzun məsafəyə və daha uzun zaman kəsiyinə ötürülməsi üçün onun hər hansı bir əşya üzərinə köçürülməsi ehtiyacı yaranır. Məhz bu ehtiyac xalqların əlifba yaratmasına səbəb olmuşdur.
Əlifba hər hansı millətin varlığının əsas amillərindəndir. Əlbəttə biz buraya millətin ədəbi dilə malik olmasını da şamil edə bilərik. Beləki, ədəbi dilə malik olmayan xalq ölümə məhkum olunmuş bir xalqdır. Bu xüsusiyyəti İsmail bəy Qaspıralı özünün redaktoru olduğu “Tərcüman” qəzetində çap etdirdiyi “Can yani dil meselesi” adlı məqaləsində bu şəkildə izah edir: “Lisan, lisan-i edebi din derecesinde aziz, mukaddes, zi-kıymet bir nimet ribakidir ki, bunun kadrini bilmeyen millet küfr-ü nimet cinayetinden, günahından ötürü münkariz olmak cezasına hükmolunur. Bu tarihi bir hakikattır. Kürre-i arzı alt üst etmiş, titretmiş olan Hunlardan bugün bir kişi kalmayıp, bundan yirmi asır mukaddem baş göstermiş bir avuç kadar Yunanlı hala mevcud. Bunun sebebi Hunların dilsiz, Yunanların edebi lisana malik ve sahip olmalarıdır” (1. № 5, 22 yanvar, 1908, s. 1-2)
Əlifba və onun tarixi:
Əlifba insanların tarix boyu yaratdıqları ən dahi kəşflərdən və mədəni dəyərlərədən biridir. Təsadüfi deyil ki, dünya xalqları əlifbası olan və əlifbası olmayan olaraq iki hissəyə bölünür. Hər hansı bir xalqın yaratdığı əlifba uzun bir inkişaf yolu keçmişdir. Bu yol insanın kamilləşməsi ilə uyğun olaraq inkişaf etmişdir. İnsanlar fikirlərini ötürmək üçün ilk olaraq müxtəlif əşyalardan istifadə etmişlər. Yəni hər hansı bir əşya vasitəsilə hər hansı bir ifadə, bəzən cümlə, bəzən isə hətta mətn çatdırılmışdır. Bu da əşyavi yazının yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Beləliklə, insanların əlifba yaratması əşyavi yazının yaranması ilə başlanmışdır. Bu yazı növünün özəlliyi ondan ibarətdir ki, burada əşyanın hər hansı bir mənanı ifadə etməsi insanların razılaşdırılması yolu ilə baş verir. Qeyd etmək lazımdır ki, əşyavi yazının izlərinə müasir həyatımızda da rast gələ bilərik. Məsələn, qızın və ya oğlanın barmağındakı nişan üzüyü onun nişanlı və evli olduğundan xəbər verir. Bu da hansısa bir məlumatın əşya vasitəsilə ötürülməsindən başqa bir şey deyildir.
Əlifbanın yaranmasındakı növbəti mərhələ şəkli yazının meydana çıxması ilə başlayır. İnsan oğlunu şəkli yazıdan istifadəyə keçməsi əlifba yaradıcılığı yolunda irəliyə doğru atılmış daha bir addım oldu. Baxmayaraq ki, əşyavi yazı ilə şəkli yazı arasındakı sərhədin seçilməsi o qədər də asan deyil. Şəkli yazı məlumatın səslənməsini deyil onun mənasını çatdırır. Lakin dildə bəzi anlayışların şəkil vasitəsilə çatdırılması mümkün olmur. Bu zaman bəzi hallarda hər hansı bir mənanın ifadəsi məqsədi ilə eyni və yaxın səs tərkibinə malik olan başqa bir sözdən istifadə olunurdu.
Lakin nə əşyavi yazı, nə də şəkli yazı sözün əsl mənasında yazı hesab edilə bilməz. Çünki bu yazı növü ilə sözlərin səslənməsini ifadə etmək mümkün deyil. Yazı hər hansı bir sözün səslənməsinin qrafik işarələrlə əks olunmasıdır. Qrafik işarələrin yaranması isə uzun bir tarixi inkişaf yolu keçmişdir. Dilin səs sistemini əks etdirən əlifbanın yaradılması bu gün bizə çox asan görünə bilər. Lakin qədim insanlar tərəfindən sözün səslərə və hecalara parçalanmasının qavranılması o qədər də asan olmamışdır. Eramızdan əvvəl yaşamış bir insanın səsləri qavraması bu gün məktəb təhsili görmüş insan üçün anlaşılmaz dərəcədə asan görünür. İbtidai insan təfəkküründən yanaşıldıqda isə əlifba yaradıcılığının uzun və çətin bir prosesdən keçdiyinin şahidi oluruq.
Əski türk əlifbası
Tarixdə bizə məlum olan və türklərin istifadə etdiyi ilk əlifba məlumdur ki, Orxon-Yenisey kitabələrinin tərtib edildiyi qədim türk əlifbasıdır. Türk tayfalarının öz əlifbalarını yaratması tarixi tam olaraq bəlli olmasa da bu əlifbanın öz dövrü üçün mükəmməlliyi alimləri, həm də müxtəlif millətlərdən olan alimləri hər zaman təəccübləndirmişdir. Bir-birindən min kilometrlərlə uzaqlarda yaşayan əski türklər zamanımıza qədər gəlib çatan və məzmun cəhətdən mükəmməl olan bu abidələri həm də türk dilinin fonetik xüsusiyyətlərini tam şəkildə əhatə edə bilən bir əlifba ilə tərtib etmişlər. Bu əlifbanın əsas özəlliyi onun qədim türklər tərəfindən bəlkə də müqəddəs hesab edilməsidir. Çox güman ki, məhz buna görə müxtəlif türk qəbilələri bu əlifbanı heç dəyişiklik olmadan qəbul etmiş və mənimsəmişlər.
Əlifbа və yаzılı ədəbi dilə sаhib оlаn hər hаnsı bir qədim bir хаlqın dilçilik еlmi ilə məşğul оlmа tаriхi оnun əlifbа yаrаtdığı və yаzılı ədəbi dil fоrmаlаşdığı gündən bаşlаyır. Sоn zаmаnlаr əski türk əlifbаsının hər hаnsı əlifbаdаn аlınmа dеyil, оrijinаl оlmаsı, türklərin öz аrаlаrındа mеydаnа çıхmаsı hаqqındа fikirlər yürüdülür. Ona görə də Türk dilçiliyinin yaranma tаriхini Köktürk əlifbаsı yаrаndığı gündən bаşlаmaq lazım gəlir. Çünki dilin sаit və sаmit səslərini аyırmаdаn, müəyyənləşdirmədən оnlаrı ifаdə еdə biləcək yаzı işаrələrini düzəltmək də mümkün dеyil. Bu əlifbanın üstünlüklərindən danışarkən insanda belə bir fikir formalaşa bilər ki, bəs niyə müasir türklər öz əlifbalarına sahib çıxmırlar, niyə bu əlifbadan bu gün də istifadə olunmur. Qeyd etmək lazımdır ki, dilçilər, o cümlədən azərbaycanlı dilçilər tərəfindən də bəzən belə təkliflər səslənir. Məsələ burasındadır ki, bu əlifba ilə yaxından tanış olduqda onun müasir dövrlə ayaqlaşmadığının şahidi oluruq. Sait səslərin hamısının müstəqil qragfik işarəyə malik olmaması, hərflərin mürəkkəbliyi, durğu işarələrinin olmaması, samit səslərin çoxunun ikivariantlı olması bu əlifbadan istifadəni mümkünsüz edir.
Qədim türk əlifbası təxminən IX əsrədək istifadə olunmuşdur. IX əsrdən etibarən yazılı abidələr uyğur ədəbi dilində və uyğur əlifbası ilə tərtib edilmişdir.
Uyğur əlifbası
Köktürk əlifbasından sonra meydana çıxan əlifba uyğur əlifbasıdır. Uyğur əlifbası iran dilli soqdalara məxsus olmuşdur. Soqdalar da öz növbəsində həmin yazını ərəb dilli arameylərdən almışlar.
Ərəb əlifbası
İslam dini yayılmağa başladıqdan sonra indiki Azərbaycan ərazisində yaşayan xalqlar bu dini qəbul etdilər. Təbii ki, bundan ərəb əlifbasından başqa bir əlifbadan istifadə olunması mümkünsüz oldu. Ərəb əlifbasının Azərbaycanda qəbul edilməsinin dəqiq tarixi bəli olmasa da bunun təqribən VIII-XIX əsrə təsadüf etdiyini təxmin etmək olar. Bu əlifba Azərbaycan dilinin səs sistemini dolğun şəkildə ifadə etmək qabiliyyətinə malik olmasa da onun uzun müddət istifadə olunması ədəbi nümunələrimizin bu əlifba ilə yaradılmasına səbəb olmuşdur.
Qeyd etdiyimiz kimi əlifba xalqın şüurunun formalaşmasında müstəsna rola malikdir. Buna görə də Ərəb xilafəti istila etdiyi ölkələrdə ərəb əlifbasının tətbiqini həyata keçirirdi. Bu həm də bir növ islam ölkələrinin vahid bayraq, islamiyyət bayrağı altında birləşdirilməsi demək idi. Təsadüfi deyil ki, müasir dövrdə də ərəb əlifbası ilk baxışda islamiyyətin simgəsi olaraq qəbul edilir. Buna görə də 1990-cı illərin əvvəllərində rusbuklikanın gələcəyini islam dövləti kimi görmək istəyənlər kiril əlifbasının məhz ərəb əlifbası ilə əvəzlənməsinin vacibliyini qeyd edirdilər. Yenidən əlifbamızın ərəb əlifbası ilə əvəzlənməsi isə Azərbaycanı Türkiyədən və Türk dünyasından uzaqlaşmasına səbəb olacaqdı. Lakin Azərbaycanın dünyəvi dövlət kimi inkişaf etməsi üçün latın əlifbasının qəbulu zəruru idi.
Latın qrafikası əsasında yaradılmış Azərbaycan əlifbası
1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikası qurulduqdan sonra əlifbanın dəyişdirilməsi ilə bağlı fikirlər meydana çıxmağa başlayır. Ancaq şərqin ilk demokratik respulkasının ömrünün az olması səbəbi ilə əlifba dəyişikliyi həyata keçirilə bilmədi. Azərbaycanın latın əlifbasına keçməsi isə parodoksal olsa da sovet hakiməyyəti quruldaqan sonra mümkün oldu. Qeyd etmək lazımdır ki, əlifbanın dəyişdirilməsi ilə bağlı əsasən dörd fikir mövcud idi. Birinci – mövcud Ərəb əlifbasını saxlamaq; İkinci – Ərəb əlifbasını təkmilləşdirmək; Üçüncü – Latın qrafikası əsasında yeni Azərbaycan əlifbasını yaratmaq; Dördüncü – Kiril əlifbasına keçmək. C.Ağamalıoğlunun təşəbbüsü ilə 1921-ci il dekabrın 30-dan 1922-ci il yanvarın 6-a kimi keçirilən Türkdilli ziyalıların toplantısında əlifba məsələsi müzakirə edilir və C.Ağamalıoğlunun sədrliyi ilə 5 nəfərdən ibarət komissiya yaradılır. Komissiya ərəb əlifbası əvəzinə latın qrafikası əsasında yeni Azərbaycan əlifbası yaratmalı idi. Bu komissiyanın üzvləri 1922-1925-ci illər arasında iclaslar, konfranslar keçirir, müxtəlif kurslar, dərnəklər təşkil edərək yeni əlifbanı kütlələrə tanış edirlər. Yeni layihə 1922-ci ildə hökümət tərəfindən təsdiq edildikdən sonra əlifba dəyişikliyini həyata keçirmək məqsədilə maddi-texniki bazanın yaradılmasına başlanılır. Latın əlifbası əsasında yaradılmış Azərbaycan əlifbasına keçid o zamankı SSRİ-nin siyasi baxışları ilə əlaqədar olan bir məsələ idi. Dağılmaqda olan Osmanlı İmperiyasının 1923-cü ildə cümhuriyyət elan olunması Azərbaycan və Türkiyə arasındakı yaxınlaşmanı labüd edirdi. Xalqı parçalamağın ən asan yolunun əlifba ayrılığı olduğunu anlayan SSRİ rəhbərliyi tez bir zamanda ərəb əlifbasının yeni latın qrafikası əsasında yaradılmış əlifbaya keçilməsini qərara alır. Qeyd etmək lazımdır ki, Türk adının üstümüzdən götürülərək azərbaycanlı adının qoyulması da məhz bununla əlaqədar olan bir məsələ idi. Bakıda 1926-cı ildə keçirilən Türkoloji konfransda da bu məsələ geniş şəkildə müzakirə olunur və digər türk respublikalatrının da bu əlifbaya keçidi məsələsi vacibliyi vurğulanır. Həm də qəbul edilən latın əlifbasının bütün türk respublikaları üçün vahid olması, yəni heç bir fonetik müxtəlifliyin olmamasının vacibliyi qeyd olunur. Bu gələcəkdə türk xalqlarının yaxınlaşması baxımından çox önəmli idi. Latın əkifbasına keçildikdən sonra qısa zaman ərzində yeni kitablar çap olunur, əhali arasında geniş təbliğat aparılır.
Kiril əlifbası əsasında yaradılmış Azərbaycan əlifbası
Azərbaycanda latın qrfikasına keçiddən sonra yeni qurulmuş Türkiyə Cumhuriyyəti də bu əlifbanı qəbul edir. Türkiyə kimi bir dövlətin SSRİ daxilindəki türk xalqları ilə vahid nöqtədə birləşməsi İmperiya şovinistlərini hec cür razı sala bilməzdi. Buna görə də XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq yeni kiril qrafikasına keçidlə bağlı fikirlər ortaya atılmağa başlandı. Əhali arasında təbliğat aparılır və kiril əlifbasına keçidin dırnaqarası vacibliyi vurğulanır. Əlbəttə ki, işin əsl mahiyyəti gizlədilir. 1939-cu ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının və Yazıçılar İttifaqının birgə yığıncağında yeni kiril əlifbasına keçilməsi qətiyyətlə vurğulanır. Bunun SSRİ xalqlarının daha da yaxınlaşması baxımından vacib olması qeyd olunur. Nəhayət 1939-cu ildə əlifbamız yenidən dəyişilir. Bir millət üçün əlifba dəyişikliyi yazı işarələrinin formail bir şəkildə dəyişilməsindən daha böyük hadisədir. Burada söhbət milli mənəviyyatın yüksəldilməsi və alçaldılmasından gedir.
Nəticə:
Əvvəldə də qeyd edildiyi kimi hər hansı bir xalqın möcudiyyətinin əsas amillərindən biri onun əlifbaya və ədəbi dilə malik olmasıdır. Bu gün biz qürurla deyə bilərik ki, yer üzündə ilk və zamanına görə mükəmməl əlifbalardan birini məhz türklər yaratmışlar. İslam dinini qəbul etdikdən sonra Azərbaycan da digər türk dövlətlərində olduğu kimi ərəb əlifbasından istifadə etmişdir. Bu əlifba dilimizn səs sistemini kifayət qədər dolğun bir şəkildə ifadə edə bilməsə də ədəbi nümunələrimizin böyük bir qismi bu əlifba ilə yazılmışdır. Buna görə bu gün bu əlifbanın ali məktəblərdə tədrisinin daha da genişləndirilməsi fikrimizcə doğru addım olardı. Azərbaycan yenidən müstəqillik əldə etdikdən sonra latın əlifbasını qəbul etməsi gənc respublikamızda qəbul edilən ən mühüm qərarlardan biridir.
Bu gün türk dövlətləri qarşısında duran başlıca vəzifələrdən biri və ən birincisi vahid əlifbaya malik olmaqdır. Qurultay və konfranslarda tez-tez səslənən vahid ünsiyyət dilinin tətbiq olunmasının yolu məhz vahid əlifbadan keçdiyini xüsusi olaraq vurğulamaq istərdik.
Köktürk əlifbası və ondan müasir dövrdə istifadə olunması ilə bağlı fikirlərə gəldikdə isə yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi bu əlifba müasir tələblərə cavab vermir. Əlbəttə milli düşüncə baxımından xalqın özünün yaratdığı əlifbadan istifadə etməsi daha yaxşı olardı. Ancaq bu gün Azərbaycanda Köktürk əlifbasından istifadə olunması fikrini irəli sürmək ən azı bu əlifba ilə yaxından tanış olmamaqla əlaqədardır.
Ədəbiyyat
- Qaspıralı İsmail bəy. Can Yani Dil Meselesi”, Tercüman;
- Иоганнес Фридрих. История письма, (Alman dilindən tərcümə İ.M.Dyakonova), Moskva, 1979.
- Гельб И.Е. Опыт изучения письма.
- Müasir Azərbaycan dili. AMEA-nın Dilçilik İnsititunun nəşri, Bakı, 1980.
Şükürlü İradə
ОСОБЕННОСТИ МАЛЫХ ГОРОДОВ АЗЕРБАЙДЖАНА НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ
Градостроительство охватывает сложный комплекс общественно-экономических, строительно-технических, санитарно-гигиенических проблем. Основные задачи современного градостроительства – создание городов и поселков, имеющих индивидуальный облик, решение экологических проблем, преодоление монотонности типовой застройки, сохранение и реставрация памятников культуры, их сочетание с современными зданиями. На протяжении десятилетий городское развитие сначала просто не признавалась, как один из важных процессов формирования человека, среды и общества и лишь только в 70-80-х гг. стали рассматривается вопросы прежде всего в рамках формационных особенностей развития систем производства и расселения, что происходило при значительной недооценки ее глобальных закономерностей и социально-культурных и цивилизационных основ. До серьезного же анализа ее качественных сторон образа и условий жизни горожан, их культуры, состояние городской среды, ее разнообразия, сути и стратегии развития дело обычно не доходило. Указанный подход, напрямую связанный многие десятилетия с теорией формации в общесознании населения, в том числе экономической и социальной географии, определил неверные представления об узко «производственной базе» городов. В последние годы, когда все чаще встречаются попытки в разных областях науки осмыслить общественное развитие в рамках иных концепций (глобально-экономической, социокультурной, экологической, цивилизационной), представляется наиболее плодотворным для изучения урбанизации использовать антропокультурный подход. С ростом масштаба городов Азербайджана все большую значимость при изучении приобретают качественные параметры. Усиливается важность правильного соотнесение закономерностей городов, с ее региональными особенностями при анализе самого процесса и его результатов в странах разного тина. Азербайджан располагает достаточно богатыми климатическими, земельными, водными и некоторыми другими природными ресурсами, а также рядом полезных ископаемых. В то же время республика начинает испытывать дефицит пресных вод, необходимых для дальнейшего расширения площади поливных земель. Довольно скудны и ее лесные ресурсы. Расширение производства и освоение природных ресурсов в ближайшие десятилетия связаны с реализацией ряда сложных технических проектов и с ростом капиталовложений.
Следует иметь в виду, что в большинстве развивающихся стран из-за чрезмерного притока население в города в них часто живет значительно больше население, чем они в состоянии "переварить", развитие городов сопровождается ростом численности не ассимилированных ими городских жителей и увеличением разрыва между ростом городского население и его реальным включением в городской образ жизни. Рост населения в городах, значительно опережал спрос на рабочую силу в современных отраслях, сопровождается не только абсолютным, но подчас и относительным расширением тех слов, которые не участвуют ни в современном потреблении.
Однако, показывает анализ, в развивающихся странах городское развитие все-таки больше связана с развитие промышленности и индустриализации. Процессу развитию городов обычно свойственны не общие (глобальные) закономерности, а его результаты отражая большое разнообразие стран и регионов, и определяют значительную, территориальную дифференциацию.
С наступлением экономического и политического кризиса в конце 80-х-начале 90-х гг. и в ходе военной экспансии Армении, значительно обострились проблемы города Азербайджана, которые накапливались и в предыдущие десятилетие. Это нашло выражение и в том что численность населения малых городов начала устойчиво снижаться - такой перелом в динамике городского население одно из свидетельств неблагополучия в развитии малых городов, что во многом связано с особенностями городов на современном этапе.
Малые города представляют собой весьма важное звено в системе нежеланной деятельности. Они устанавливают и расширяют производственные, культурно-бытовые и трудовые связи как с городами более крупными производственными и социально-культурными центрами, так и с сельскими населенными зонами, ориентирующимся ряду важнейших видов деятельности на малые города.
Противоречил прошлых лет урбанизации, порождающие острые проблемы на современном этапе, хорошо видны при анализе градостроительной структуры малых городов Азербайджана - Мингечаур, Дашкесан, Шеки и др. их образование приходится на 60-е годы, здесь процесс формирования городской среды и благоустройства, культурного развития, особенно в монопрофильных поселениях отдаленных горных районов там уже в 70-80-х гг. отчетливо наметились черты надвигающегося кризиса и по существу, малые города оказались лишены полноценной городской среда все традиционные экономические связи.
Таким образом, к началу 90-х гг. на первый план отчетливо выступает другая качественная страна городского роста (которая раньше недооценивалась, а иногда просто "не замечалась") особенно важная для судеб малых и отдаленных поселков городского тина. Именно для этой группа городов наиболее актуальными становятся преодоление "поселковости" и создание социально- культурного потенциала, реальная оценка их состояния сегодня выявила огромные расхождения между идеями, воплощавшими абстрактные идеалы при основании новых городов 20-30 и более усилия переход к рынку.
Столь высокие темпы роста населения Азербайджана вызвали не только отставание развитие социально-культурной сферы и качества городской среды от современных потребностей населения, но и поставили очень сложные проблемы их поддержание (не говоря о дальнейшем развитии) децентрализации экономики и усложнением взоммостнощений между центром и регионами.
Таким образом, одной из главных методических особенностей градостроительных аспектов развитие малых городов на современном этапе становится комплексное изучение их на основе системного подхода. Такой подход предопределит взгляд на малые города, как на структурные функционально - дифференцированные элемента системы расселения, что в свою очередь обуславливает возникновение новых задач архитектурно- планировочной организации жилых зон.
Шихиева М.
ПРОБЛЕМАТИКА И ИДЕЙНО-ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ ОСОБЕННОСТИ КЛАССИЧЕСКИХ ВОЛШЕБНО-ФАНТАСТИЧЕСКИХ СКАЗОК В ФОЛЬКЛОРЕ ДАГЕСТАНСКИХ АЗЕРБАЙДЖАНЦЕВ
Классическая волшебная сказка дагестанских азербайджанцев отличается сюжетной оригинальностью и ярким национальным своеобразием, что не могло не отразиться на облике главных героев и на характере сюжетов Типичный герой сказки - это выработанный за сотни лет средневековья идеализированный персонаж - сын крестьянина или лавочника, сапожника или скотовода Мамед или младший сын шаха - Мелик. В ряде сказок герои названы популярными среди азербайджанцев именами (Гасан, Мелик-Ахмед, Ильяс, Шах Аббас, Шах Исмаил, Шах Ануширван и т.д.) или ограничиваются нарицательными словами: младший сын бедняка, шах, падишах, шахиншах, шах-заде, визирь, падчерица, мачеха, мельник, носильщик, дервиш, колдунья и т.д. Цари или царевичи в сказочной традиции азербайджанцев встречаются редко.
Средневековая жизнь внесла свои коррективы и дополнения в эстетическую систему азербайджанской волшебной сказки. Разложение рода, большой патриархальной семьи и переход к классовому обществу отразились в мотиве «младшего брата» или падчерицы. Появляется идеализация социально обездоленного героя волшебной сказки. В эпоху феодализма это социальное звучание сказки усиливается. Шах (или царь) как распорядитель чужими судьбами становится одной из постоянных фигур сказки. Взаимоотношения героя с благополучными братьями или сыновьями шаха все более принимают характер противопоставления власти и бесправия, бедности и богатства.
Сказки дагестанских азербайджанцев средневекового периода напоминают сказки других народов Дагестана и даже совпадают с ними в мотивах или образах. Так, к примеру, с международным сказочным мотивом чудесного посещения героем подземного царства связаны целые события и приключения в волшебных сказках. Часто герой волшебной сказки спускается в подземное царство, встречает двух козлят или баранов - черного или белого цвета, он садится на черного и спускается в седьмое царство. Здесь, как видно, сохранилось древнее представление человека о многоступенчатости подземного мира.
Э.В. Померанцева, изучая русскую сказку, справедливо замечает: «Как бы маловероятны ни были события, о которых говорит сказка, как ни фантастично было бы повествование о жизни и чудесах святых, как ни нелепа была бы быличка о леших или русалках, рассказчик верит или делает вид, что верит в истинность своего повествования, он преподносит свой рассказ слушателям как сообщение о действительно бывших случаях»21.
В волшебных сказках дагестанских азербайджанцев мы сталкиваемся с представлениями и поверьями давно минувших времен: о превращении человека в животное, о колдунах, ведьмах и т.д. Сказка выработала свою устойчивую схему, включающую присказку, зачин, систему образов, развитие действия, кульминацию и благополучную развязку с традиционными концовками. Главный конфликт за тысячи лет остается неизменным - противостояние добра со злом. Также не меняется идейная установка всей сказки - это уничтожение зла и торжество добра и справедливости. Волшебная сказка средневекового периода базируется, прежде всего, на социальных противоречиях в обществе и разрешает их по-своему, по-сказочному.
Носителями и распространителями творений азербайджанского народа были знатоки сказок, преданий и легенд - «нагылчылар», - выступавшие в караван-сараях, в лавках-дуканах, во время отдыха после работы в поле или в гостях у кунака, куда собирались мужчины села и т.д.
Завязками в волшебно-фантастических сказках дагестанских азербайджанцев служат болезнь родителей, их смерть, сон отца, всенародный клич шаха, решившего выдать замуж свою дочь, предсказания странствовавшего богомольца - дервиша и т.д. А сюжет сказки начинается с отправления героев в путь на поиски счастья, за волшебным лекарством, исцеляющим больного отца, за волшебным кольцом, живой водой, найти себе невесту, выполнить завещание отца, познать тайну дружбы и т.д. Мотив поисков невесты-красавицы является наиболее распространенным в волшебных сказках дагестанских азербайджанцев («Сказка об Искандер-шахе», «Ржавый меч», «Охай и Ахмед»).
Персонажи в сказках дагестанских азербайджанцев предстают широкой галереей типических образов. Среди них образ героя особенно важен, так как он во многом определяет идейно-художественное содержание волшебных сказок, воплощая в себе народные представления о справедливости, доброте, истинной красоте, в нем как бы сконцентрированы все лучшие качества простого человека, благодаря чему образ героя становится художественным выражением идеала.
Высокие моральные качества героев раскрываются через их поступки. К примеру, в сказке «Дустлугун сирри» («Тайна дружбы») кечал Мамед не бросает в беде сына шаха Мелика и становится его верным другом. В сказках можно обнаружить элементы психологического характера, попытки передать внутренний мир героев, их душевную жизнь: они любят, радуются, огорчаются, гордятся победой, переживают измену и неверность, ищут выход из сложных ситуаций, подчас ошибаются. То есть, в волшебных сказках дагестанских азербайджанцев мы уже находим наметки изображения личности.
В некоторых сказках дагестанских азербайджанцев сюжеты о младшем брате аналогичны схеме: шах, старик или бедняк имеют трех сыновей, которые отправляются по воле отца на поиски лекарства, белого коня, жены и т.д. Развитие волшебного сказочного повествования основано на стремлении младшего брата достичь своей цели.
Однако встречаются и сюжеты о единственном сыне шаха, который выполняет волю отца («Кызыл лампа» «Золотой подсвечник» и др.).
Превосходство главного героя выявляется при сопоставлении действий различных персонажей. Всем им предлагается выполнить одно и то же задание - сначала старшим братьям или спутникам и лишь затеи самому герою. Дублерам героя это не удается, так как они не могут соблюсти необходимое условие (засыпают), или прельщаются более легким выбором (из трех дорог, выбирают более безопасную). В результате их постигает неудача: они лишаются награды, попадают в беду («Ржавый меч», «Мелик-Мамед»).
В сказке «Мелик-Мамед» у падишаха из сада каждый год кто-то похищал молодильное яблоко (мотив широко распространенный в фольклоре народов мира). Первый раз отцовский сад сторожит старший сын. Всю ночь он не спал, но под утро сон овладел им, и он заснул. Когда же шахзаде проснулся, он увидел, что яблоко сорвано. На другой год падишах отправил среднего сына караулить сад, но он тоже уснул и вернулся без ничего.
На третий год младший шахзаде, строго соблюдает требование отца и выполняет задание, что вызывает конфликт между братьями, порождает драматическую ситуацию, которая проявляется в попытках старших братьев убить героя (Мелик-Мамеда) и присвоить себе результаты победы, либо унизить его. Так, наряду с сюжетным конфликтом - борьбой с эпическим противником (дивом, аждахой или другим антагонистом), выполнением трудных задач (поиски чудесной невесты, лекарства, чтобы вылечить отца),- появляется дополнительный психологический конфликт.
В сказках «Три сестры», «Змей-Эскендер» выполнение трудных задач (поиски дива, заколдованного мужа Змея-Эскендера и пр.) является средством решения внутрисемейного конфликта. Сюжетные конфликты здесь не получают того обостренного выражения, как, например, в сказках о дивах и аждаха, они носят совсем иной характер, строящийся на столкновении персонажей в пределах семьи.
Основу этих отношений вскрывает в своей книге «Герой волшебных сказок». Е.М. Мелетинский, возводя их к борьбе между старшими и младшими в семье за право наследования, что явилось выражением борьбы общинного и индивидуального начал. В сказке «разложение родового общества изображается как разложение семьи»22.
Итак, исследование волшебно-фантастических сказок дагестанских азербайджанцев позволяет заключить, что они формировались на самобытной национальной почве эстетического мышления этноса в течение сотен лет. Нравственные принципы, на которых базировались волшебные сказки, отразили общественные отношения между людьми, их вековые мечты и чаяния о добре и справедливости. Разнообразие сюжетов и мотивов азербайджанских сказок, народный характер образного выражения мысли и фантазии говорят о богатстве и многообразии эпических традиций этноса. Самобытные сюжеты сказочного эпоса азербайджанцев, возникшие на основе быта, нравов и менталитета народа, обогащались и международными мотивами и образами, которые характерны для художественного творчества народов Кавказа и Ближнего Востока.