Гуревич А.Я. К пониманию истории как науки о человеке / Историческая наука на рубеже веков. – М.: Мысль, 2001. – С. 150-172
Тойнби А. Постижение истории. – М.: Рольф, 2000.
Замятин Д.Н. Гуманитарная география. Пространство и язык географических образов. – СПб: Алетейя, 2003. – 307 с.
Есим Гарифолла. Гл. 2. Казахская философия / Философия: Учебник для студентов вузов / Н.Ж. Байтенова, Гарифолла Есим и др., Сост. Н.Ж. Байтенова. – Алматы: Казақ университеті, 2006. – 390 с.
Алдамжар З.К. История: размышления и суждения. – СПб.: Изд-во С.-Петерб. ун-та, 2006. – 209 с.
Pratt J.B. Religious Consciousness. – New York, 1934
Герман Ф.И. О киргизцах // Вестник Европы. – 1822. – № 22. – С. 217-227
Григорьев В. Русская политика в отношении Средней Азии: Ист. очерк // Сб. государственных знаний. Т.1. – СПб., 1874. – С.233-261
Сотников А. Несколько слов о возможности учреждения миссии между киргизами Средней орды // Православное обозрение. – Т. I. – 1872. –май. – С. 771-790
ЦГА РК. Ф.4. Оп.1. Д.351
ЦГА РК. Ф.25. Оп.1. Д.2285
ЦГА РК. Ф.154. Оп.1. Д.87
ЦГА РК. Ф.44. Оп.1. Д.5586. Л. 1-136
РГИА. Ф.821. Оп.12. Д.150
Аманжолова Д.А. Казахское общество в 1-й четверти XX века: проблемы этноидентификации / Центральноазиатский исторический сервер. ссылка скрыта
Верт П. В. От «сопротивления» к «подрывной деятельности» / Российская империя в зарубежной историографии. Работы последних лет: Антология. - М.: Новое издательство, 2005. – С. 48-82
Список опубликованных работ по теме диссертации
Монография
Очерки по истории ислама в Казахстане. Алматы: «Дайк-пресс», 2005. - 224 с.
Научные публикации в изданиях, рекомендованных Комитетом по контролю в сфере образования и науки МОН РК
Ислам и традиционные верования казахов в XVIII-XIX веках: взаимопроникновение духовных начал // Отечественная история. Алматы. - 2004. - № 2. - С.39-50
Чокан Валиханов о религиозной политике российского правительства в Казахстане XIX века // Отечественная история. Алматы .- 2004.. - № 3-4. - С..97-104
Исламская тематика в казахстанской историографии: достижения и проблемы // Вестник ЗКГУ. Уральск: Изд. центр. ЗКГУ им. М. Утемисова, 2006. - №1.- С. 27-38
Казахские авторы XIX - начала XX века об исламе в Казахстане // Вестник КазНУ. Серия историческая. Алматы. - 2006. - № 4. - С.13-16
Этно-конфессиональная ситуация в Казахстане нового времени в оценке В.В. Григорьева // Вестник КазНУ. Серия историческая. Алматы. - 2007. - № 1. - С.5-7
Исламская тематика в творчестве казахских поэтов XIX века // Вестник ЗКГУ. Уральск: Изд. центр. ЗКГУ им. М. Утемисова, 2007. - № 1. -С.126-133
Ислам в социокультурных традициях казахского народа: восприятие западно-европейских и американских авторов XVIII-XIX вв. // Евразийское сообщество. Алматы. - 2007.- № 1. - С.57-62
Культ предков у казахов XVIII – XIX веков как проявление устойчивости традиций // Казахская цивилизация. Алматы. - 2008. - № 2. - С.95-100
Религиозные верования казахов XIX – начала XX веков в трудах Оренбургского отдела ИРГО и Оренбургской ученой архивной комиссии // Вестник университета «Кайнар». - 2008. - № 3/1. - С.62-67
Новые тенденции в функционировании ислама в казахском обществе в начале ХХ века и реакция на них властей // Казахская цивилизация. Алматы. 2009. - № 1. - С.63-68
Другие научные публикации
Идеи национальной интеграции казахов и ислам / Материалы международной научн.-практ. Конференции «Дешт-и Кипчак и Золотая Орда в становлении культуры евразийских народов». М.: ИСАА при МГУ, 2003. - С. 174-180
Роль ислама в этностроительстве Казахстана XΙX - начала XX века в свете официальной религиозной политики российских властей / Интеграционный союз Казахстана и России и вызовы глобализации: Материалы международной научно-практической конференции 24-25 сентября 2003 г. Уральск: УАТиСО, 2003. С.253-260
Казахский «народный» ислам как одна из форм бытования ислама / Бекмахановские чтения – 2004: Материалы международной научной конференции. Алматы: Қазақ ун-ті, 2004. - С. 116-118
Роль исламского фактора в народных движениях в Казахстане в XVIII-XIX веках /Толерантность в межконфессиональном и межэтническом взаимодействии: Материалы международной научно-практической конференции. Оренбург: ИПК ГОУ ОГУ, 2005. - С.271-277
Можно ли делать ставку на ислам в возрождении культурного своеобразия казахского этноса? / Конституция Республики Казахстан – основа межнационального и межконфессионального согласия в Республике Казахстан: Материалы республиканской научно-практической конференции. Уральск: Изд. центр. ЗКГУ им. М. Утемисова, 2005. - С.41-50.
Формирование историографической традиции изучения ислама в Казахстане / Конституция Республики Казахстан – основа межнационального и межконфессионального согласия в Республике Казахстан: Материалы республиканской научно-практической конференции. Уральск: Изд. центр. ЗКГУ им. М. Утемисова, 2005. - С.162-174
Вклад хана Джангира в ориенталистику // «Проблемы истории и археологии Западного Казахстана». Уральск. – 2006. - № 1-2. - С.103-109
Ислам в Букеевском ханстве // Мысль. Алматы. - 2007. - № 2. - С.36-44
К вопросу о различиях в методах управления казахами в XIX веке администрациями Оренбургского и Сибирского ведомств (социально-экономический и конфессиональный аспекты) (в соавторстве с Н.Е. Бекмахановой) // «Этнографическая панорама». Оренбург. - 2006. - № 3-4. -С.50-53
К вопросу о роли татар в распространении ислама в казахских степях // Исторические науки. М. - 2007. - № 1. - С.32-34
Христианизация и казахская степь (XIX - начало XX вв.) // Современные гуманитарные исследования. М. - 2007. - № 1.- С.22-25
Проявление веротерпимости в правительственной политике XVIII - первой половины XIX вв. по отношению к казахам-мусульманам // Вопросы гуманитарных наук. М. - 2007. - № 1.- С.17-18
Обсуждение вопроса о роли ислама в жизни казахского общества в казахской публицистике начала XX века // Актуальные проблемы современной науки. М. - 2007. - № 1.- С.12-14
Исламский фактор в движениях протеста против российской экспансии в Казахстане XVIII-XIX веков и реакция на него официальных властей / Материалы Республиканской научно-практической конференции «Национально-освободительные движения в Казахстане: теория, история, уроки». 7-8 декабря 2006 г. Уральск: Изд. центр. ЗКГУ им. М. Утемисова, 2006. - С.101-105
Стратегии ненасильственного сопротивления российской конфессиональной политике в Казахстане XVIII - начала XX веков // SHIGYS. Восток. Orient. KAZAKHSTAN. Алматы. - 2006. - № 2. - С.33-42
Модернизации школьного образования и проблемы преподавания в школе знаний о религии / Материалы Республиканской научно-практической конференции «Актуальные вопросы педагогического образования в условиях реализации компетентностного подхода» Ч. II. Уральск: Изд. центр. ЗКГУ им. М. Утемисова, 2007. - С.243-245
Проявление домусульманских форм в верованиях казахов XVIII – XIX веков / Ғасырлар тоғысындағы түркі өркениеті: саясат, экономика және мәдениет // Халыктарлық гылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. II Болім. Орал. 2007. - С.107-110
Пути формирования эффективного механизма, содействующего межконфессиональному миру / Материалы Областной научно-практической конференции «Толерантность как альтернатива ксенофобии и политическому экстремизму». Уральск. 2007. - С.37-40
Религиозный фактор в сознании национальной интеллигенции в переломные моменты национальной истории / Материалы Областной научно-практической конференции «Толерантность как альтернатива ксенофобии и политическому экстремизму». Уральск. 2007. - С.128-133
Представители Имперской администрации о религиозной ситуации в казахской степи (по материалам Российской прессы) / Валихановские чтения-12. 20-22 апреля 2007 г. Т.2. Кокшетау. 2007.- С.205-209
Об использовании лозунгов исламской солидарности для активизации казахов Младшего жуза в годы русско-турецкой войны (1789-1791) / «Өлкетаудың өзекті мәселері»: Респ. ғыл.-практ. конф. материалдар жинағы. Атырау. 2007. - С.63-65
Мусульманский мир Казахстана нового времени в оценке западно-европейских и американских авторов XX века / Мировые цивилизации и Казахстан. Ч.1. Материалы международной научной конференции 5-9 июля 2007 г. Алматы.: Ун-т «Кайнар», 2007. - С.346-351
Строительство мечетей как внешнее проявление степени распространения ислама в казахских степях в XVIII- XIX вв.// «Проблемы истории и археологии Западного Казахстана». Уральск. 2007. - № 2. - С. 135-140
Религиозно-культурное пространство Казахстана в восприятии представителей имперской администрации XVIII начала – XX веков / Вопросы развития исторической науки и образования в Западном Казахстане: поиски и проблемы: Мат. респ. науч.-практ. конф., посвящ. 60-летию доктора исторических наук, академика Т.З. Рысбекова. Уральск: Изд. центр. ЗКГУ им. М. Утемисова, 2007. - С.134-137
Путевые заметки, дневники путешественников как источник сведений о духовном развитии казахского общества нового времени // Современные проблемы сервиса и туризма. М. - 2008. - № 1. - С.24-31
Эволюция законодательной базы в отношении ислама в Казахстане во второй половине XIX века. / Информационный бюллетень «Религия и право». Астана. - 2007. - С.50-53
К вопросу о расширении горизонтов научного поиска казахскими учеными при изучении истории исламизации населения Казахстана / Современная цивилизация и проблемы повышения конкурентоспособности национального государства (Материалы межд. научн. конференции 10 - 11 июля 2008). Алматы. 2008. - С.332-336
Т Ү Й І Н
Нурғалиева Ағила Мұстахымқызы
ИСЛАМ ДІНІ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ТАРИХЫ МЕН МӘДЕНИЕТІНДЕ
(XVIII ғасыр мен XX ғасырдың басындағы)
Мамандығы : 07.00.02-Отан тарихы (Қазақстан Республикасының тарихы)
Зерттеу тақырыбының нысаны: «Ислам діні мен Ресей империясы құрамындағы қазақ қоғамының» қарым-қатынас кешені».
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстандағы ислам тарихына толықтай қатысы бар еңбектердің жеткілікті дәрежеде қорытындыланбауы және тиісті бағытта талдауға алынбауы диссертацияның өзектілігін танытатын басты фактор болып табылады. Бұл еңбектің Қазақстан Республикасында мемлекеттік-конфессионалдық саясатты ұстанудың ғылыми негізін құруға үлес қосатындығы да өзекті болы саналады. Қазіргі таңда ел ішіндегі және елімізден тыс мұсылмандық ортада болып жатырған процестерді жетік әрі толықтай бағалау үшін осыған дейінгі уақыттарда қазақтардың және қазақ даласының исламмен болған қарым-қатынасын талдауға алу аса маңызды. Исламның Қазақстан жеріне таралу тарихын зерттеу, тарихи тұрғыда қазақ қоғамына тигізген әсерін зерделеу – тұрғылықты халықтың менталитетін, психологиясы мен өмір сүру салтын дұрыс түсінуде де өзекті болып саналады.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ ұлтының ислам дінін қабылдау тарихын және ішкі және сыртқы факторлардың бұл процестегі ролін жүйелі түрде зерттеуге алу
Зерттеудің міндеттері: Зерттеудің мақсатына сәйкес төмендегідей міндеттерді шешу жоспарланады:
зерттеу тақырыбына қатысты тарихи, этнографиялық және дінтану материалдарының жинақталу процесін зерттеу;
мемлекеттік конфессионалдық саясаттың ерекшеліктерін және қазақ даласындағы діни жағдайдың дамуын танытатын мұрағат құжаттарын анықтап қорытындылау және талдау;
Қазақстандағы исламды зерттеудің тарихнамалық дәстүрінің қалыптасу ерекшеліктерін аңдып білу;
Қазақстандағы ислам тарихы мәселелері жөніндегі ғылыми ойдың динамикасы мен жетістіктерін зерттеу;
түпнұсқаға сайма-сай дереккөздер мен кеңес үкіметіне дейінгі, кеңес үкіметі кезіндегі және кеңес үкіметінен кейінгі кезеңдердегі зерттеушілердің ғылыми еңбектеріндегі зерттеу жүйесінің негізінде ортақ тенденцияларды анықтап, Қазақстанға қатысты империялық ұлттық-діни саясаттың қалыптасу процесі мен дамуын жаңғырту;
Қазақстанға ислам дінінің ену ерекшеліктерін анықтау;
Ислам діні ұстанылған аймақтық форманың бір түрін және оның ерекшеліктерін көрсету;
мәдениет пен діннің өзара байланысын негіздеу, қазақ халқының рухани-мәдени құрылымындағы ислам дінінің орнын анықтап, салт-дәстүріне әсер ету дәрежесін көрсету;
ресми билік тұрғысынан да, қазақ қоғамының өкілдерінің көзқарасы тұрғысынан да зерттеліп жатырған кезеңдегі ислам дінің қоғамдағы ролін қарастыру;
патшалық орталық бастауларының нәтижесінде орын алған қазақ қоғамындағы түрлі тартыстарына ислам факторының әсерін анықтау;
түрлі рухани құбылыстар мен ой ағымдарында көрініс тапқан қазақ ұлтшылдығына ислам дінің ықпал ету дәрежесі мен сипатын талдау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы төмендегі баптардан көрінеді:
Диссертацияда қазақтардың ислам дініне кіру процесі секіртпелі түрде емес, бірқалыпты сипатта болып, айтарлықтай ұзақ уақытқа созылғандықтан, қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымын, оның гео-мәдени құндылығындарын жоятындай өзгерістер болмағандығы көрсетілген. Қазақ мәдениетінің ұлттық-діни дәстүрлілілік ішкі ресурстары сақталынған.
Диссертацияда казақстандық тарихнамада қазақ даласындағы Ресей үкіметінің конфессионалды саясатын заңнама дамуының призмасы арқылы тұтастай қарастырудың алғашқы талпынысы орын алған.
Зерттеу жұмысының қорытындылары тек XVIII ғасыр мен XX ғасырдың басындағы мемлекеттік-конфессионалдық саясаттың негізгі бағыттары жөнінде ғана емес, Қазақстанның бүгінгі қоғамдық өмірінде де орын алып жүрген глобалды мәдени дәстүрлер туралы да кешенді көзқарас туғызады. Сонымен қатар қазақтардың діни түсініктерінде белгілі бір ұзақ уақыт бойы орын алған тенденциялар мен даму заңдылықтарын түсінуге мүмкіндік береді.
Бұл еңбекте жергілікті халықтың ислам дінін қабылау дәрежесі мен жұртшылықтың қоғамдық-саяси белсенділігіне негіз болған бағыттардың арасындағы объективті өзара байланыс айқындалады. Сонымен бірге ізденуші мамандардың бұл мәселеде жеке исламдық дәстүр туралы ғана сөз болып отырмағандығын, тұрмыстық, халықтық ислам жайында екендігіне баса назар аударғандығын орынды деп біледі.
Қазақстандық ғылымның тарихында алғашқы рет Ресей империясының қазақтарға қатысты конфессионалды саясатына зорлықсыз қарсылық білдіру стратегиялары мен формаларын анықтауға және талдауға талпыныс жасалынған.
Бұл бағытта диссертациялық зерттеу жұмысының қорытындыларында қазіргі таңның маңызды сауалдарына жауап берілген. Өткен кезеңдерде биліктің конфессионалдық саясатты жүзеге асыру кезінде жіберген практикалық және теориялық қателіктеріне талдау жүргізу арқылы болашақта оның даму жолдарын оңтайландыруға жағдай жасайды.
Зерттеуде мұрағат құжаттарының мол қоры пайдаланылған. Зерттеуші Қазақстан Республикасының мұрағаттарымен бірге Ресейдің орталық (Мәскеу, Петербург) және аймақтық (Қазан, Орынбор) мұрағаттарында сақталынған мұрағат кешендерін талдауға алған.
Бұған қоса, Қазақстанға қатысты ислам тақырыбындағы материалдар негізінде әдіснаманың және концептуалдық көзқарастардың түйінді мәселелері әлі күнге дейін қарастырылмағандығы да бұл диссертацияның ғылыми жаңашылдығына мегзейді.
Қорғауға шығарылатын ережелер:
Қазақтың ерекше мәдени инварианттылығы жөнінде де айту орынды. Оның құрылу мәселесін зерделеуде геомәдени факторлардың ролін қарастыру аса маңызды. Ресей империясының құрамында болған кездегі қазақ халқының геомәдени құндылықтарының дамуы екі бағыт бірлігінде болған: мәдениеттің өзінің ұлттық-діни дәстүрлілігінің ішкі ресурстарын сақтауы және ислам дініне қатысты мемлекеттік әлеуметтік-мәдени протекционизм. Қазақ әлеуметінің әлеуметтік-мәдени даму процесінде оның менталитетінің динамикалық өзгерістер орын алды.
XVIII ғасыр бойы және XІX ғасырдың басында қазақтардың діндарлығы айрықша синкретизммен ерекшеленді. Яғни дәстүрлі наным-сенім мен мұсылмандық діни уағыздың үйлесімі орын алды. Зерттеуге алынып отырған кезеңде дәстүрлі наным-сенім айтарлықтай дәрежеде ислам дініне бейімделген, бұл процесс салт-жоралардың белгілі бір деңгейде өзгеріске ұшырауынан аңғарылды.
Ресей үкіметі тарапынан болған қазақтарға қатысты конфессионалды саясат белгілі бір дамуды басынан кешті. XVIII ғасыр және XІX ғасырдың бірінші жартысында «еділ бойы» нұсқасындағы ислам діні Ресейдің қазақ даласында «өркениеттік миссиясын» жүзеге асырудың маңызды амалы ретінде қарастырылып, саясат құралына айналды. ХІХ ғасырдың 70 жылдарынан бастап мәдени-дін саласында «қол сұқпау» принципі жетешілік етті (әсіресе Түркістан генарал-губернаторлығында айқын көрініс тапты). Өйткені исламның прогресс пен даму міндетеріне сәйкес келмеуі себепті империялық билік қоғамның ресейлік үлгідегі «модернистік» тенденцияларда жетілуі жергілікті халықты ислам дінінен алшақтатады деп білді.
Ресейдің конфессионалдық саясаты исламның Қазақстанда таралуына объективті түрде жағдай жасады. «Қол сұқпау» саясаты қазақ қоғамында ислам дінің ролін төмендетпей, керісінше, біртіндеп оның ықпалының артуына жол ашты. Бұған біртұтас мемлекет құрамындағы отырықшыл халықтармен тығыз қарым-қатынас айтарлықтай септігін тигізді.
Тарихи жағдайлар қазақ қоғамын өз қоғамдық бітімінің мәдени-шартты амалдарын таңдау жағдайына алып келді. Дәл сол кезеңде, қазақ қоғамы империялық жүйенің бөлшегі болған кезде, жеке өзінің бейнесін салған сол мәнмәтіні өзгертілді. Қазақтардың Ресей империясының құрамында болған кездегі «мұсылмандық заңды» ұстанушыларының қатарында болуы өзінің ұлттық теңдігін танытатын маңызды (бірақ олардың көршілес қалықтарындағыдай маңызды емес) шарты, оның этномәдени ерекшелігінің символы болып табылды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында және ХХ ғасырдың басында қазақ халқының ұлттық сана сезімі одан әрі күшие түсті. Ұлттық зиялылардың күштерімен өздерінің геомәдени теңдігін локалды және жаһан көлемінде белсенді іздей бастады. Алайда Ресейдегі мұсылман халықтардың қоғамдық сана-сезімін белгілі бір даму сатысында реформалау айтарлықтай ықпалды болса да, қазақ қоғамына үстемдік ете алмай, рухани өмірінде жалпы өзгеріс туғыза алмады.
Қазақ даласында діни негізде жүзеге асырылған, империялық билікке қарсы бағытталған кең өрісті оппозициялық әрекеттер (бүліктер, әскери наразылықтар) болған жоқ.
Рәсей үкіметінің Қазақ даласындағы конфессияналдық саясаты кейбір жағдайларда қазақ қаумдастығының қарсылығына кезікті. Бұл қарсылық жалпыға бірдей мәнге ие болмады, әдетте, «зорлықсыз қарсылық көрсету» түрінде өтініштер, петициялар беру, Петербургке депутация жіберу, түрлі сыбыс тарату және үкіметтің бұйрықтарын «толық түсінбеу» арқылы жүзеге асырылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының қорытындылары мен нәтижелері келешек тарихнамалық және нақты-тарихи зерттеулерде қолданыла алады. Диссертация материалдарын Қазақстанда қазіргі таңдағы конфессионалдық проблемалардың генезисі мен дамуын терең әрі жан-жақты түсіну үшін, ең тиімді практикалық шешімін табу мақсатында, діни жағдайды қолданбалы зерттеу жұмыстарында пайдалану мүмкіндігі мол. Сондықтан бұл еңбек мемлекеттік заң шығарушы және атқарушы органдардың қызығушылығын туғызуы тиіс.
SUMMARY
Nurgalieva Agila Mustakhimovna
ISLAM IN HISTORY AND CULTURE OF the KAZAKH Society
(XVIII-THE BEGINNING OF XX CENTURIES)
Speciality : 07.00.02-Native History (The History of the Republic of Kazakhstan)
The thesis is submitted to confer the scholarly degree of Doctor of History
The Object of Research is the complex of relations “the Islamic religion – Kazakh society as a part of society of the Russian Empire” .
The Actuality of the Problem. The existence of big enough massive of un-generalized and non-analysed in necessary tendency works somehow related to the history of Islam in Kazakhstan is an important factor that proves the actuality of the given dissertation. It is actual because it will help to do contribution in foundation of scientific basis for development of governmental-confessional policy in the Republic of Kazakhstan. For better and more complete comprehension of processes in Muslim midst inside and outside the country it’s persistently necessary to turn for analysis of more early stages of relations of Kazakhs and Kazakh steppe with the Islam. It is also actual to study the history of spreading Islam in Kazakhstan, to clear up the extend of its influence in the Kazakh society at historical retrospective for correct understanding the sources of mentality, psychology and way of life of indigenous population.
The Purpose of Dissertation is to provide systematized research of history of islamization of Kazakh population and the role of outer and inner factors in this process
According to the purpose of this work the main aims of research are as follows:
to investigate the process of accumulation of historical, ethnographic and religion study materials related to the subject of our research;
to expose, generalize and analyze the archival papers covering the peculiarities of governmental confessional policy and development of religious situation in the Kazakh steppe;
to trace through the peculiarities of forming historiographical tradition of research Islam in Kazakhstan;
to study the dynamics and achievements of scientific thought on problems of history of Islam in Kazakhstan;
to expose general tendencies and to reconstruct the process of development and evolution of the Imperial national-religious policy with regard to Kazakhstan on the basis of studying the system of available authentic sources and scientific works of researchers of pre-Soviet, Soviet and post-Soviet periods;
to reveal the peculiarities of spreading Islam in Kazakhstan;
to introduce with one of the regional forms of Islam occurrence and its peculiarities;
to ground interrelationship of culture and religion, identify the place of Islam in the structure of inner standards of Kazakh population, show up the extend and the type of Islam influence on ritual sphere;
to make out the role of Islam in the Kazakh society life in the period investigated from the official authorities attitude and within, from the viewpoint of representatives of that society themselves as well;
to expose influences of Islamic factor to different forms of conflicts in the Kazakh society as a result of initiatives of the Imperial centre;
to analyze the extension and the type of Islam influence to Kazakh nationalism that found its reflection in different inner phenomena and ideological trends.
