Geum.ru

Түркістан қаласының әлеуметтік-саяси тарихының мәселелері (ХVІІІ ғ. соңы – ХХ ғ. басы)

Вид материалаДиссертация

Содержание


Зерттеудуің негізгі мазмұны
Подобный материал:
1   2   3

ЗЕРТТЕУДУІҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ


Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделенеді, басты деректер көзі көрсетіліп, тарихнамалық шолу жасалады. Жұмыстың мақсаты мен міндеттері, территориялық және хронологиялық ауқымы, теориялық және методологиялық негіздері, ғылыми құндылығы мен практикалық маңызы және сыннан өтіп талқылануы, құрылымы берілді.

«Түркістан қаласы қоғамдық саяси және мәдени даму ордасы» деп аталатын бірінші бөлімінде Кең байтақ Қазақстан территориясындағы ежелгі дәуірден бергі ірі тарихи-мәдени аудандар, отырықшылықтың сипаттамасын көрсетеді. Демек ортағасырлық қалалардың өмірінен хабар береді. Оңтүстік Қазақстан табиғи орыны географтардың атауы бойынша – «Сырдария жағалауының географиялық провинциясы», солтүстігінде – Орталық Қазақстанның далалық аймақтарымен шектелсе, оңтүстігінде – Талас Алатауымен, шығысында – Жуалы тау жоталарымен, ал батысында – Қызылқұм шөлдерімен жапсарлас.
ХІV–ХVІ ғасырлардағы парсы-тәжік, түрік-шағатай тілдеріндегі деректерде Түркістан ұғымы өзінің алғашқы мәніне қарағанда бірқатар өзгеріске ұшырайды. В.В. Бартольд көрсеткен «Түркістан» атауындағы терминологиялық айырмашылық ХV ғасырдан бастап, саяси жағдайға да әсер етеді. Монғол шапқыншылығына дейін Мауераннахр атауы Түркістан ұғымының шеңберінде айтылып келсе, ХVІ ғасырдан бергі кезеңдерде Мауераннахр – тарихи-географиялық және саяси аймақ ретінде Түркістан ұғымынан бөлектенеді.
Қала атының өзгеруімен Түркістанды қазақ иеліктерінің құрамына бекіту, оны Сырдария өңірінің басты қаласы дәрежесіне көтерумен, Оңтүстік Қазақстанның саяси, экономикалық және мәдени өмірінің орталығына айналуымен сәйкес келеді. Бірақ, бұл құбылыс ХVІ ғасырдағы Қазақстанның оңтүстігінде қалалар дамуының дағдарысқа ұшырап, құлдырау кезеңінің басталуымен де қатар жүрді.
Шайбанилер мен қазақ хандары арасындағы ұзаққа созылған соғыстар, қалай болғанда да өлкедегі қалалар өміріне кері әсерін тигізді. Сырдария қалаларының қолдан қолға жиі-жиі өтуі, тиянақты да қатаң биліктің болмауы, тонаушылық пен азық-түлік салықтарының тұрғын халықтың шаруашылығын күйзелтуі, қалалардың бірқалыпты өмірінің негізін шайқалтып кетті. Сонымен бірге, олардың қолөнері және жер өңдеу шаруашылығы өнімдерімен жасайтын саудасына зиянын тигізіп, Қазақстанның оңтүстігіндегі қала тұрмысын дағдарысқа ұшыратты

Қаланың тікелей Түркістан атаулы бекітілуі тек ХVІ ғ. ғана жүзеге асты, бұған дейін Түркістан деп Орта Азияның тарихи облысы аталған болатын. Бұлай деп ирандықтар, Сырдарияның солтүстік жағалауын мекендеген көшпенді түркілер елін атаған. (Түркістан (ел) ир. тіл). Түркілердің жаулап алу жорықтары бұл терминнің шекарасын бүкіл Орта Азия және Шыңжан, Солтүстік Ауғанстанға дейін кеңейтті. Мысалы революцияға дейін былай деп бөлетін: Орыс (Батыс) Түркістаны (Сырдария, Ферғана, Самарқанд, Жетісу, Каспий бойы облыстары енген); Қытай (Шығыс) Түркістаны (Қашғар); Ауған Түркістаны (Памир мен Гиндукештегі өзбектің хандықтары).

Тарихшы Әбілғазы ханның мәліметінде, Есім хан (1598–1628 жж.) Түркістан қаласын Қазақ хандығының астанасы етіп бекітеді және өз билігі тәуелсіз екендігін көрсету үшін осында ақша соқтыра бастайды, бұған қоса тұрғындардан жан басы салығы мен жер салығын жиюды қолға алады. Осы кезден бастап, Түркістан қаласы XІX ғасырға дейін Қазақ хандығының экономикалық орталықтарының бірі және ресми әкімшілік орыны ретінде Ұлы жүз хандығына да, Орта жүз хандығына да қызмет етті.Түркістан ХVІ–ХVІІ ғғ. Қазақ хандығының аты әйгілі қаласына айналды. ХVІ ғасырдың соңында Орыс мемлекеті мен Қазақ хандығы арасында саяси қарым-қатынас орнайды. Қазақ хандығы Ресеймен экономикалық және саяси-экономикалық тығыз байланыс орнатуға тырысты, себебі, Орта Азия билеушілерімен күресте, оған көрші одақтас қажет болды. Бір жағынан жоңғар шапқыншылығы қаупі де күннен-күнге күшейіп келе жатты. Орыс мемлекетіне Қазақ хандығымен байланысты күшейту, Орта Азия және басқа да Шығыс елдерімен байланыстыратын сауда жолдарының қазақ жерлері арқылы өтетін тұстарының қауіпсіздігін барынша нығайту үшін де қажет болды.

ХVІІ ғасырда Қазақ хандығы мен Ресей арасында елшілік қатынасы күшейе түсті. Орыс елшіліктері Қазақ хандығының астанасы Түркістанға келіп түсетін, сонымен бірге Орта Азияға беттеген дипломатиялық немесе сауда миссиялары да Түркістанға тоқтап өтетін болды. Қазақ хандары да Ресейге де өздерінің маңызды тапсырмалары мен елшілерін осы жерден аттандыратын. Кейбір деректердің көрсетуінше ХVІІ ғасырда қазақ далалары арқылы Бұхара мен Хиуадан Ресейге бағыт алған 44, ал орыс патшасынан орта азиялық хандықтарға сапар шеккен тоғыз елшілік тобы өткен. Қазақ хандығынын басты қаласы ретінде Түркістан ХVІІ–ХVІІІ ғасырлардағы орыс жазба деректерінде жиі кездеседі. ХІV–ХVІ ғасырлардағы Иассы (Түркістан) қаласы жайлы атүсті айтылатын деректерге қарағанда орыс жазба деректері қаланың неғұрлым толық сипатын береді, олардың жалпы қала көрінісі, оның бөліктері – бекініс қорғандары, цитаделі т.б. мен архитектуралық ескерткіштері, табиғаты жайлы және т.б. мәліметтерді кездестіруге болады. Ең алғашқы деректер ХVІ ғасыр құжаттарында кездеседі. Бұларға сол заманғы көне карталар, Орта Азия мен Қазақстанның жолдары сипатталатын жол көрсеткіштер, көпестер мен саяхатшылардың жолжазбалары жатады.

ХVІІ ғасырдың 80-ші жылдары жоңғарлар оңтүстіктегі қалаларға бірнеше шапқыншылық жорықтар үйымдастырды. Қонтайшы Қалдан Сайрамды бірнеше рет қоршауға алды, ақыры 1683 жылы басып алып, қиратып тынды.
Қалданның орынын басқан Цеван Рабтан (1699–1723 жж.) Қазақстан территориясын басып алу соғыстарын жалғастырды, ХVІІІ ғасырдың басында жоңғарлар Сарысу өзеніне дейін жетті, Орта жүздің қарауындағы солтүстік-шығыс аймақтарға басып кірді. Түркістан маңындағы Тәуке ханның ордасын «әскери-көшпенді адамдар» қоршауға алады. Тез жиналған халық жасақтарынан құралған күш жоңғар қолдарын қуып тастайды. Бірақ, 1718 жылдың көктемінде, деректердің айтуынша, жоңғар әскерлері Түркістан маңындағы Бөген, Шаян, Арыс өзендері бойында тағы да «қазақтарды қырады». 1723 жылғы «Ақтабан шұбырынды» кезінде жоңғар феодалдары Түркістан, Сайрам, Ташкент қалаларын қазақ жерлерінен бөліп тастайды. 1724–1725 жж. жоңғарлар бұл қалаларды басып алып тонауға көшеді және ішінара қиратып кетеді. Қожа Ахмет Иассауи кесенесі талай ғасырдан бері мұсылманшылықтың алтын бесігі болып келеді. Оны бүкіл қазақ жұрты, түркі әлемі ерекше қасиет тұтады.Қожа Ахмет Иассауи кесенесі – түркі әлемінің рухани орталығы. Барлық түркі әлемінің рухани орталығына айналған Қожа Ахмет Иассауидің ұзақ тарихында дәуірлеген және төмендеген уақыттары болған. Енді әулиенің осы кезеңдеріне қысқаша тоқталайық.Біздіңше, бірінші кезең ХІІ-ХІХ ғасырдың бірінші жартысын қамтиды. Қожа Ахмет Иассауидің қабірі түркі елдерінде ірі діни орынға айналғанын есепке алып, түріктердің арасында ислам дінін одан әрі кең тарату үшін белгілі тарихи тұлға Әмір Темір Қожа Ахмет Иассауидің мүрдесінің үстіне ғимарат салдырып, әулие бабамыздың даңқын бұрынғыдан да жоғарлатуды мақсат еткен. Ол өзінің дәуірлеп тұрған кезінде Самарқан, Бұхара, Хиуа сияқты шаһарларды безендірген, қолдарынан өнер тамған ұсталардың басын қосып, қысқа мерзім ішінде айрықша сәулетті, сұлулығы жағынан теңдесі жоқ күмбезді (мавзолей) дүниеге келтірген.

ХІV ғасырдың аяғында бұл күмбез біткен соң Әмір Темір көреген Әзірет Сұлтанның қорын ұйымдастырып, өзі арнайы қол қойып бекіткен. «Қолхаты» (грамота) жазылған. Бұны – Зафарнаманың, «Жеңіс кітабының» авторы Шараф-ад Дин Әли Мазди растайды. «Қолхатта» Әмір Темір көрегендікпен жаңа біткен ғимарат туралы «ешқашан да, қандай болған жағдайда да сатуға, жекеменшік секілді ұрпақтан-ұрпаққа уақытша немесе түбегейлі біреуге беруге болмайтынын қатты ескерткен».

Белгілі шығыстанушы А. Диваев бұл «Қолхатты» парсы тілінен орыс тіліне тәржімалап, 1901 жылы 17 (30) мамыр айында «Туркестанские ведомости» журналында (№ 39) бастырып шығарған. Бұл «Қолхатты» Қожа Ахмет Иассауи қорығының ережесі мен бағдарламасы деуге болады. Мұнда «Тәңірге мадақ» елшісіне батадан соң, жарылқағыш, күллі халықтардың панасы, шексіз ұлағатты, құлдардың бәріне бірдей қамқор ұлы Алла егер өз құлдарының біріне аса мейірімділік жасап, қайырымдылық қазынасының есігін ашса, таусылмас байлыққа кенелтсе, ондай байлықты құрту үшін көтерілер қолдың табылмайтыныны мәлім болсын. Ұлы жаратушының әділ жазасын, қасиетті һәм тақуа зират иесінің (Әзірет Сұлтанның) араша түсер дұғасын сұрай отырып, хақ жолындағы Сұлтан, шындық пен ақтық сұлтаны діндарлардың басшысы, өз кезінің басшысы, өз кезінің құдіреті күшті әулиесі, өз кезінің аса нұр жауған әулиесі, өте берекелі сұлтан Қожа Ахмет Иасуаи атына бағыштап осы бір қорықтың ірге тасын қалады. Алла тағала оның зиратын өз нұрының сәулесімен жарық етті.

Екінші кезең, отаршылдық жылдар мен Кеңес үкіметінің үстемдік еткен жылдарын түгел қамтиды. Бұл қасиетті орынның басынан өткерген қайғылы-қасіретті кезеңдері жоңғарлардың, Қоқан ханның шабуылдары мен Ресейдің Орталық Азияны отарлаумен тікелей байланысты. Ол үшін мына шындықтарға көңіл аударарлық. «Құдықхананы» 1723 жылы қалмақтар, 1846 жылы Қоқан қолы, 1864 жылы орыс патшасының әскерлері қоршаған кезде, мұнда бекінгендерді құдық суымен қамтамасыз еткен. Соңғы қоршаудың кезінде комплекс оқ астында қалғанда, ескерткішке екі снаряд тиіп, пештақтың көктаспен әшекейленген сырт қаптауын қиратып кеткен.1864 жылы Ақмешіт жақтағы бекіністерден келген орыс әскерлері Түркістан шаһарын алып, Қожа Ахмет Иассауи ғимаратын орыс әскерлерінің азық-түлік дүкеніне айналдырып, оның ішін де, сыртын да үлкен бүлінушілікке ұшыратқан. Кейін, Түркістан генерал-губернаторының тұсында, 1870 жылы бұл күмбез құлайды деген сылтаумен оны бұзуды күн тәртібіне қойған. Бірақ, халықтың наразылығынан сескенген Ресей басқарушылары 1872 жылы күмбезді жөндемекші болып, оның ішіндегі көң-қоқысқа толып қалған жерлерін тазартқан. Арада он жыл өткен соң, 1882 жылы күмбездің шатырын жөндеген болып, оның айналасына тас төсеген, қабырғалардың, қабірлердің опырылған жерлерін тұрғызған, жамаған. Бұдан зияннан басқа пайда болмаған. 1889 жылы мешіттің күн батыс және терістік жақ қабырғаларына тіреужар (контрфорс) орнатылған.Ғасырлар бойы пір тұтып, сиынып келген түркі әлемінің рухани ортасы болған Қожа Ахмет Иассауидің ғимаратын айуаншылықпен күш көрсетіп ойрандаған. Салынған күмбезді бүлдіргені былай тұрсын, миллиондаған мұсылмандарды өздерінің сиынатын рухани орталығынан айырған. Түркістан уезінің басшысы өзінің бақылауына алып, Әзіреттіге көп адамдарды келтіруге тиым салған. Солай болса да Қожа Ахмет Иассауиге сиынушылар жасырынып келуін тоқтатпаған. Бірақ, бұрынғы қалыптасқан әдеттері бұзылып, Әмір Темірдің «Қолхатында» көрсетілген ережелерден еш нәрсе қалмаған. Қорыта айтқанда, Түркістан атауы бүкіл түркі халықтарының тұтастығын танытатын киелі ұғым. Осы күні түркі халықтарының алтын бесігі, құтты мекен – ата қонысы ретінде оның рухани, саяси топтастырушылық маңызы арта түсуде. Алайда мұның бәрі оңайшылықпен келмеді. Қазақ хандығы кезеңінде Оңтүстік өңіріне үнемі шабуыл жасап тұратын жоңғарлардың біржола жойылуынан кейін де бұл өңір халқы бейбіт өмір сүре алмады. Енді Орталық Азия хандықтарының, Түркістан өңіріне Бұқара әмірлігі, Қоқан хандығының шабуылы күшейді.

«Түркістан қаласының ХVІІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы саяси әлеуметтік болмысы» атты екінші бөлімінде ХVІІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басында Ташкент қаласының аймағы Ортаазиялықтар мен Оңтүстік Қазақстан халқының саяси және әлеуметтік-экономикалық өмірінде ерекше рөлін зерделеу. Ірі саяси орталық және мықты бекіністі қала, әрі екі түрлі шаруашылықтың, егіншілік пен көшпелі ауданның қилысында орналасқан Ташкент ұзақ уақыт тарихи оқиғаларының ортасында болды.
Жоңғар шапқыншылары қуылғаннан кейін 1784 жылға дейін Ташкент аймағын қазақ чингизидтері басқарды. Ташкент және оның өңірін Абылайхан қазақ рулары арасында бөліп берген болатын. Бір-біріне тәуелсіз төрт бөліктен құралған Ташкентті ысты (Бесағаш), қоңырат (Көкше), жаныс (Сибзар), сіргелі, ошақты (Шейхантаур) рулары өзара бөлісті. Наймандармен қуластар Шыназды, жаныс руынан шыққан Төле бидің баласы Ниязбек өз есімімен аталатын бекінісін салады. Бұл бекініс қаланы сумен қамтамасыз етіп тұратын маңызды орынға айналады. Сіргелі руынан Байтебек, Қият руынан Қыбырай деген кісілер де өздеріне бекініс қорғандар салып алады. Жоғарыда аталған Ташкенттегі төрт бекіністі Абылайханның туыстары арасынан қойылған әкімдер биледі: Шейхантаурды Бабахан төре, Бесағашты Раджаббек, Көкшені Мұхаммад Ибрахимбек және Сибзарды Жошы әулетінен шыққан өкіл басқарды.
Олардың арасындағы үздіксіз күрес ХVІІІ ғасырдың 80 жылдарына қарай үдей түскен болатын, 1784 жылы билікті Ташкентті бөліске салған кезде сусыз, тұрмысқа қолайсыздау болған жер үлесі тиген, әрі Абылайхан мен бірге жоңғарларға қарсы күрестерге қатыспаған Шанышқылы мен Қаңлы руларының көмегіне сүйенген Шейхантаур билеушісінің баласы Жүнісқожа өз қолына алып, дербес Ташкент иелігін құрады. Ресейге қосылғанға дейін Ташкент екі рет саяси орталыққа айналады.1810 жылы Сайрамды, Шымкенті және Түркістанды бағындыру үшін 12 мың адамдық әскер жібереді. Әскер құрамына бітістірушілік және миссионерлік міндеттер жүктелген Ташкенттің 50 шақты үлемі енгізіледі. Осы жорықтың барысында қоқандықтарды басқарған тәжік Зухур дуанбегі Сайрамды қоршады, Шымкент қыстағына бекініс салып, онда мылтықпен және екі зеңберекпен қаруланған 200 жаяу және 400 атты әскер қалдырады. Ал Түркістанға жорықты ташкенттік Шыңғыс ұрпағы Салымсақ төре басқарған деген мәліметтерде кездеседі. Ол келіссөздерден кейін түркістандықтарды Әлім бектің билігіне бағынуға көндіріп, оған 90 түйеге артылған сый-сыяпат, соның ішінде «кәмшат терісінен» тігілген тон жіберген.

1813-1814 жылдары қоқандықтар Түркістан қаласының маңындағы мекен Қарнақты басып алады. Қоқандықтардың Түркістанды алу кезіне қатысты мәліметтер әр түрлі. 1813-14 жылдары қоқанда болып қайтқан Филипп Назаровтың айтуынша, бұл 1814 жылы болған, ал барон Е.К. Мейендорфтың пайымдауынша 1815 жылы болған. Алайда қоқан шежірешісі басқа уақытты келтіреді, ол 1816 жылғы 7 сәуір деген уақытты көрсетеді. Түркістанды алу үшін ресми дәлел Омар ханның ақсүйектермен бірге Қожа Ахмет Йасауидің кесенесіне тәуәп етуге деген тақуалық тілегі болды. Хан әскерімен шығып Ташкенттен шығып, Сайрамға келді және Түркістанды басып алуға аруақтардан медет сұрау үшін жергілікті шайхылардың қабірлеріне соқты Содан кейін Түркістанға Ташкенттегі хакім Раджаб құшбегі Бадахшидің бастауы мен 1000 адамнан тұратын таңдаулы әскерін жіберді. Бұл жасаққа Хушвакт құсбегі йуз, Қарахан руынан Ханқожа мир-асад, Лутфаллах Чуст руынан Төрехан мир-асад, Мұхаммед Шәріп аталық және басқалар кірді. Қоқандықтар аттпен үш күн жеделдете жүріп отырып, таң сәріде әскерді қалаға жасырын әкелді. Бекініске білдірмей жетіп, бір-бірінің иғына шығу арқылы, дуалға көтеріліп қақпашыны өлтіру барысында қоқандықтар қалаға басып кірді. Жасырын шабуыл түркістандықтарды қапы қалдырды. Осылайша Түркістан қаласы басып алынып, тонауға түседі. Омар хан Түркістанға келіп, Қожа Ахмет Йасауи кесенесіне мінәжәт етеді. Қаланың басшысы етіп Шайһы-Бадал мырзаны тағайындады. 1815 жылдың ерте көктемінде бірнеше түн бойына Шымкент қаласының биік қорғанында арқан лақтырып, дыбыс шығармай дуалдан асып түсіп, жаттығу жасап жатқан қоқандық жарты мыңдық әскер бір түнде жоқ болды. Сырдың бойымен айналып жүрген олар екі күннен кейін, кештетіп Түркістан маңына жетті. Түн ауа білдірмей дуалдан асып түсіп, күзетшілерді бірінен соң бірін бауыздап тастады.
Бұхаралықтар жаудың келгенін сыртқы қақпаның сықырлап ашылғанынан бір-ақ білді. Төрт қақпа бірінен соң бірі ашылып, қала берілді. Түркістан қаласының билеушісінің өзі Бұхараға қашып құтылады.

Қазақ, қырғыз арасындағы қоқандықтардың беделін күрт өсірген олардың бүкіл түркі жұрты үшін қасиетті саналатын Түркістан қаласына иелік етуі еді. Түркістан шаһарының ХІХ ғасыр басында қоқандықтар қолына өтуі олардың қазақ, қырғыз арасындағы діни-саяси беделін күрт өсірді. Халық арасында «Әзірет сұлтан қаласы», я болмаса «Әзірет Түркістан» деп ардақталған бұл қала ХІХ ғасырда да түркі жұртының иман бірлігінің символы ретіндегі рөлімен ерекшеленеді, сондықтан да Түркістанға билік жүргізу бүкіл түркі жұртын ықпалында ұстау және халықаралық беделге ие болудың белгісі іспетті еді. Сол үшін ортаазиялық хандықтардың қай-қайсысы болмасын киелі Түркістан үшін кез-келген құрбандықтарға дайын болатын. Қоқанның Омар ханы 1816 жылы түркі мұсылман дүниесіне белгілі Түркістанды басып алу құрметіне 70 ақсарбас қойды құрбандыққа шалып, өзін «әмір әл-муслимин» (діндарлардың әмір) деп жариялап, бүкіл мұсылман халифы саналатын Стамбулдағы Түркі сұлтанына сүйінші хабар айтып, елші жіберді. Қоқандықтар Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесіне жөндеу жұмыстарын жүргізіп, қасиетті жәдігерліктің сақталуына да көңіл бөлді. Түркістанға ең беделді дінбасылар басқаруға жіберілді. Осылайша қоқандық дінбасылар хандар қолындағы идеологиялық қару болды. Түркістан қаласының негізгі тұрғындары болып сауда адамдары, қолөнершілер және егіншілер саналды. Қалалықтар басқа да Қоқан қалалары халқы сияқты айырбасқа негізделген, ішкі саудамен және қолөнерімен кең түрде айналысты. Қолөнер кәсіпшілігі ұсақ шеберханалардан тұратын, олар жергілікті ауыл шаруашылығы өнімдерін ғана өңдеумен айналысты және бұл тұрғын халықтың сұранысын толық қанағаттандыра алған жоқ. Сыртқы сауда тиісті дәрежесінде дамыды деуге болады. Қоқан хандығы, сыртқы сауда рыногында Батыс Монғолиямен, Шығыс Түркістанмен, Бұхарамен, Хиуамен және Ресеймен тығыз байланыс орнатты.

ХІХ ғасырдың бірінші жартысында азаттық жолындағы көрнекті күрескер, Саржан сұлтан 1832 жылы Сотник Потанин отряды мен шайқастағы сәтсіздіктерінен соң, ташкент құшбегімен одақ құрып, патша өкіметіне қарсы күресуге бел байлады. Ташкенттік билеуші де оның ұсынысын құп алып, Саржанды әкесімен және бауырларымен құшақ жая қарсы алды. Қоқандықтармен күш біріктіре отырып, Саржан патша өкіметіне қарсы 1832-1834 жылдары белсенді күрес жүргізді.

Арысы Әзірет сұлтан, берісі қазақ хандары мен игі жақсыларының сүйегі жерленген және атасы Абылайдың үш жүздің ханы болып сайланып, ақ киізге көтеріліп, елге танылған жері – Түркістан Кенесары ханды да бей-жай қалдырмаған. Халық жадында сақталып қалған «Бұқарбай батырдың әңгімесінде» Кенесары батырларының Түркістанды қоршауға алғаны айтылады. Мұрағаттық құжаттарда Кенесарының өзіне жақын тұтқан адамы Өкілді 20 адаммен Түркістанға жіберіп, қоқандықтардың өзі туралы пікірін білуді сұрағаны айтылады.

Түркістан үшін күресте қоқандықтармен Кенесары хан да келісімге келе алмағаны белгілі. 1841 жылы Сыр бойына келген Кенесарының әскерлері қоқандық бекіністерді бірінен соң бірін алып, Түркістанға тақап келуі ханның ел алдындағы беделін өсіріп жібергені соншалықты, Қоқан ханы Кенесарыға мәңгілік одақ құру туралы ұсыныс жасауға мәжбүр болады, алайда, Кенесары мұндай келісімнен бас тартып , қазақ жерінің қайтарылуын талап етедіКенесары Түркістан төңірегіндегі қоқандық бекіністерді алуда Бұхар, Хиуа хандықтарымен келісім шарттар жасасты. Мысалы, Созақ бекінісін алуға бұхарлық әскерлер де қатысқан. Кенесары әскерлерінің Түркістанды, Ташкентті қоршап, бірақ ала алмай,кері қайтуына ел ішіне безгек тигені себеп болғаны белгілі.
«Түркістан қаласының патшалық Ресейдің отарлық жүйесіндегі тарихы» атты үшінші бөлімінде Отарлық езгіге ерте душар болған қазақ халқының отаршылдыққа қарсы күресі жайында қаралады. Сырым Датұлы, Исатай-Махамбет, Жанқожа Нұрмағанбетұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістер халқымыздың отарлық саясатқа қарсы қарулы күрестерінің жарқын мысалы болды. Ал, XIX ғасырдың ортасында Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс алға қойған мақсаты, күрес тәсілдері және Қазақстанның барлық аймақтарын қамтуымен шын мәніндегі ұлттық масштабтағы қозғалыстың үлгісіне айналды. Қарулы күрестің бұндай мол тәжірибесі Казақстандық ұлт-азаттық қозғалысқа ерекше кемелдік сипат берді. ХІХ ғасырдың екінші жартысында Оңтүстік аймақтарды патшалық Ресейден қорғауда Кене ханның ісін оның баласы Сыздық сұлтан жалғастырған болатын. Сондай-ақ патша саясатының Қазақстанды бағындыру, түптеп келгенде оны отарға айналдыру кезіндегі әдістерді айқындау – басты мақсат болып табылады. XIX ғасырдың 60-шы жылдарындағы Ұзынағаш шайқасындағы жеңіс Ресей империясының Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алуына жол ашқан болатын. Бұл туралы кезінде Түркістан генерал-губернаторы Фон Кауфман: «Ұзынағаш соғысындағы жеңісіміз, біздің бүкіл Орта Азияны жаулап алудағы жеңісіміздің анасы болды» - деген еді.Қоқанға қарсы шабуыл екі бағытта бірдей жүргізілді: Сырдария линиясының Перовскі фортынан полковник Веревкиннің отряды Түркістанға, Сібір линиясының Верный бекінісінен полковник М.Г. Черняевтің отряды Әулие-Атаға қарай қозғалды. М.Г. Черняевтің отряды 4 маусымда Әулие-Атаны шабуылмен алады да, Шымкентке қарай жылжиды. Веревкиннің отряды 1600 адаммен және 10 зеңбірекпен, 22 мамырда Перовскі фортынан шығып, Түркістан қаласына қарай жүрді.
Бұл кезде Кенесары ханның да ұрпақтары екіге жарылып бірі орысты қолдаса екіншісі Қоқан жағында болуды қалады. Тайшық пен Ахметтің Ресей жағына өткен кезінде Сыздық сұлтан «ата-бабамның ақжолын тастап, орыстарға қол қусырып отыра алмаймын» - деп келіспей, Әулиеата, Түркістан, Шымкент қалаларын орыстардан қорғауға қатысты.

Осы кездегі Түркістан бегі Мырза Дәулетке келсек қарамағындағы қарулы тұрғындарды қоспағанда бір жарым мыңдық қана әскері бар еді. Бұл кезде Сырдария шебінен аттанған полковник Веревкин әскері Түркістан қаласын қоршайды, Түркістан қаласының қошауда екенін естіп, Сыздық сұлтан көмекке жүз жиырма сарбазын бастап келеді. Сыздық бастаған сарбаздар Түркістан қаласын қорғауда ерлік көрсетіп, қала дуалының астын үңгіп қопаруға әзірленіп жатқан орыс әскерін тойтара алды. Сонда-ақ ашық айқасқа шығып Веревкин басқарған әскерді әбігерге түсірді. Қасиетті Түркістан қаласын қорғауда Сыздық ерлігімен еліне осылай танылған болатын. Мұнда ескерер бір жайт Түркістанды орыс әскері қоршаған кезде қала халқының екіге жарылуы да қаланың орыстар жағына өтуіне жағдай жасады. Осының нәтижесінде Жанти Өтепов үш күнгі қоршаудан кейін, қала қақпасын орыстарға ашып берді. 12 маусымда Түркістан қаласын басып алған орыс әскерінің шығыны 5 адамы қаза тауып, 33 адамы жараланды. Түркістан қаласын басып алғаны үшін Веревкинге генерал-майор шені берілді.1864 жылдың шілдесінде генерал М.Г. Черняев бастаған орыс әскерлері Шымкентті алуға келіп, қаладан жиырма-жиырма бес шақырымдай жердегі Алтынтөбе, Ақбұлақ, Көкбұлақ маңында Әлімқұл молда басқарған қоқандық 20 мыңдық атты әскермен кездесіп, соғысуға батпай, кейін шегінді. Бірақ, соның өзінде, кей деректерге қарағанда екі арадағы қақтығыстардың өзінде қоқандықтардан 3 мыңдай адам өлген, жараланған. Осы жерде орыс әскерлеріне қарсы соғысты ұйымдастыруда Сыздық сұлтан тағы да ерлігімен көзге түскен.
1864 жылдың қыркүйегінде Черняев отряды Шымкентті алды да, Сырдария мен Сібір линиялары қосылды. Ұлы жүздің де Ресейге қосылуы толық аяқталды.
1865 жылдың ақпанында Жаңа-Қоқан линиясы таратылып орнына Орынбор генерал-губернаторлығының Түркістан облысы құрылды, 1867 жылғы сәуірде Түркістан облысы жеке бөлініп шықты, әкімшілік жағынан аймақ үшке - орталық, оң және сол қанатқа бөлініп басқарылды.1868 жылдың 11 маусымында Түркістан облысы Сырдария, Жетісу облыстарынан құралған Түркістан генерал-губернаторлығына бірігіп, орталығы Ташкент қаласы деп белгіленді. Түркістан Сырдария облысының бір қаласына айналып, Түркістан облысы әкімшілік аймағы ретінде күшін жойды.Сырдария облысы Құрамлы, Ходжент, Шымкент, Әулие-Ата, Перовскі, Қазалы, Жизақ уездерінен құралды, ал 1872 жылы Жизақ уезі таратылып, орнына Түркістан қаласы орталығы болып бекітілген осы аттас уезд құрылды.

Түркістан уезінің аумағы 50 шаршы шақырым, солтүстіктегі шекарасы Шу өзені, Саумал көлмен дәлірек айтқанда Ақмола облысының Сарысу уезімен шектесіп, батысында Саумалкөлдің оңтүстік жағалауымен Жабай көлге дейін, одан Ақсүмбе және Перовскі уезінің шекарасындағы Сунақата бекінісінің ескі орнымен, оңтүстігі Перовскі уезінің Төлтартпа деген жерінен Сырдарияға дейін созылды. Сыр бойымен Шымкент уезіндегі Арыс өзеніне дейін, солтүстік шығысқа қарай Шілік қышлағымен, Шошқа көлмен, Шолақ қорған және Шу өзеніндегі Көкмоламен шекараласып жатты.1886 жылы 12 маусымынан бастап күшіне енген Түркістан өлкесін басқару ережесіне сәйкес, жойылған Түркістан оязының орнына, Сырдария облысының Шымкент ояздығы құрамындағы Түркістан бөлімшесі (участок) құрылды. Түркістан бөлімшесінің құрамына 16 болыстық кірді. Олар – Ақтөбе, Жылыбұлақ, Қарнақ, Қаратау, Қаракөл, Иқан, Құршу, Ноғайкөр, Көкшекім, Сарыөзек, Хантау, Шағатай, Шілік, Шу, Созақ, Жаңасу және Түркістан ақсақалдығы (Түркістан қаласындағы). Түркістан қаласының бүкіл шаруашылығы мен әкімшілік жағын, Түркістан қалалық приставы қадағалады [22, 14 п.]. Ресей Түркістанды жаулап алғаннан бастап, өлкеде құрылған жергілікті билеу аппараттары бұл мәселеге қалай қарады, деген сұрақ туындайды. Әрине, өлкені басқару үшін құрылған Түркістан генерал-губернаторлығы өзінің билік құрылымы, атқару функциясы жағынан әскери отаршыл әкімшілік болып, өзіне қарасты облыстар көлемінде шексіз билікті иемденді. Сондықтан да көшіп келген шаруаларды Түркістанға қоныстандыру мәселесіне әскери-саяси тұрғыдан қарады.

Түркістанға келіп қоныстанған орыс қоныстарын қаруландыру туралы әскери мекемелерге алғаш пікірлер айтып, ұсыныстар жасаған Сырдария облысының әскери губернаторы Н.И. Гродеков болды. Ол Ресейдің сыртқы және ішкі стратегиялық мүддесі үшін «орыс қоныстарын» қаруландырудың маңызды екендігін, мақсаты – байырғы әскери күштерді нығайтып, отаршылдық езгіні күшейте түсу еді. Отаршыл әкімшілік Түркістанды күшпен билеп, қаруландыру бағыттағы саясатынан тайған жоқ. Ресей империясының өкіметі жер қайысқан әскерлерін қаптатып, Түркістанды жаулап алғанда, оның байырғы тұрғындары - өзбектер мен қырғыздарды, қазақтар мен қарақалпақтарды, тәжіктер мен түрікмендерді жарылқап тастайын деп ойлаған жоқ еді, «алысты көздейтін, кең көлемді мақсаттарының» бастылары: Орта Азияның мақтасы мен жемісін, қазба байлықтарын, өнеркәсіп үшін қажетті шикізат атаулының бәрін пайдалану, шығыс шекарасын кеңейтіп, Ауғанстан, Үндістан, Қытай жұрттарына баратын жолды қысқарта түсу еді.Отарлау саясаты тұрғысынан Ресейдің Орталық губернияларында тығыз отырған халықты, Түркістанға әкеп қоныстандыруға тырысты. Жаулап алушылар Түркістанды өз иелігіне айналдырды. Орталық Ресейден Түркістанға ағылып келу басталды. Әсіресе 1905-1907 жылдары Ресейдің оңтүстік губернияларында көтеріліс шығарған крестьяндардың басым көпшілігі Түркістанға: қоныстандырылды. Бұл жерде олар бұрынғы қаналушылардан енді жергілікті халықтың жеріне келгеннен кейін тез арада «қанаушы помещикке» айнала бастады. Езілген үлттың өкілдерінен енді олар езіп отырған ұлы державалық «шынайы орыстың» басып-жаншуды жақтаушыларға айналды. Патша өкіметі бұларды өзінің отарлық өктемдігін жүргізу үшін тірек ретінде пайдаланды. Отаршылдық талан-таражға көшпенділер, әсіресе қазақтар қатты ұшырады. «Түркістанның барлық жері орыстар мүнда келгенге дейін ханның меншігі» деп есептелінетін. Соған орай «Түркістанды және Далалық занды» жасаушылар (яғни, отаршыл шенеуніктер) жаңадан алынған, оның ішінде жеке меншікпен алынған жерлерді патшаның иелігі деп тапты. Түземдіктерге жерді тек қоғамдық түрде пайдалануға ғана құқық берілді.Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде Түркістан генерал-губернаторы Куропаткин өзі басқаратын өлкеден майданға 1916 жылғы қыркүйектен – 1917 жылғы қаңтарға дейін 125 эшелонмен 123 мың 305 жұмысшы аттандырған, оның 101 мың 600 адам Европалық Россияға, ал Кавказға 7 мың 401, Сібірге 4 мың, қалған 10 мың 304 адам Түркістандағы жұмыстарға қалдырылды.

1916 жылғы Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысын патша өкіметі аяусыз басып, жаншыған кезде демократиялық топтар үкіметке қарсы оппозиция құрып, талқылады. Осы мәселе бойынша ресми баяндама дайындау үшін Түркістанға арнайы сапармен келген депутат эсер Л.Ф. Керенский және фракция жетекшісі К.М. Тевкелевпен бірге мұсылман фракциясының хатшысы Мұстафа Шоқай да болады.

1917 жылы қарашада Қоқанда саны жағынан төртінші болып табылатын жалпымұсылмандар съезі шақырылды. Бұл съезде Түркістанды мекендейтін халықтардың өзін-өзі билеу еркін білдіре отырып, Түркістанды Федеративті Демократиялық Ресей республикасына біріккен территорялық автономия деп жариялады.Қорытындыда диссертацияның мазмұнынан туындайтын ойлар жүйеленіп, тұжырымдар нақтыланды.Түркістан дегенде күллі түрік тағзым етіп, иісі ислам бір елеңдеп қалып жатады. Оның себебі – кезінде бір тамырдан өсіп-өніп, кейіннен Сыр Ана сағасында енші алысқанда қара шаңырақ – Түркістан қазақта қалғандықтан да түркі ағайындар Түркістанға кие тұта зор сүйінішпен қарайды.

2000 жылы Түркістан қаласының күллі Шығыстағы тарихи рөлін, Орта Азияның тарихи, рухани, мәдени әлеміндегі орынын жете бағалаған Республика Президенті ЮНЕСКО арқылы халықаралық деңгейде Түркістан қаласының 1500 жылдық тойының аталып өтілуіне басты назарын аударды. Бұл тек қазақ елінің ғана емес, бір кездерде көне Тұран мемлекетін құрған өзге түркі жұртшылығының да үлкен мерекесі болды. Елбасы Н.А. Назарбаев сол кездегі Түркістан қаласының мерейтойлық салтанатына қатысушыларды құттықтап тұрып: «Түркістан - ұлттық бостандығымыз бен елдігіміздің ақ ордасы, Киелі Түркістан дүние тұрғанша тұрсын!», - деген үлкен ой толғанысын білдірген еді.